4 – Mavzu: Faoliyat va motivatsiya. Temperament, Xarakter va Qobiliyat Reja

O’zini o’zi anglash
Hozirgi zamon psixologiya fanining metodologik va nazariy muammolari qatorida qo’llaniladigan asosiy kategoriyalar, tushunchalar, ta'riflarga aniqliklar kiritishdan, tezaurus, kontekst nuqtai nazaridan ularni talqin qilishdan iboratdir. Ushbu mulohazalar moshiyatini o’zini o’zi anglash, axloq, ma'naviyat, taraqqiyot, dinamika va shaxsga oid tushunchalar to’g’risidagi qarashlar tashkil etadi. Mazkur tushunchalar o’zaro ierarxik tuzilmaga ega bo’lib, biri ikkinchisini taqozo etadi va o’ziga xos muayyan tizimni vujudga keltiradi, majmuaning markazida esa inson (shaxs, sub'ekt, komil inson) turadi.
Shu fikrni aloshida ta'kidlab o’tish joizki, psixologiya fanida axloqiy o’zini o’zi anglash ruhiy jarayon, hodisa, voqelik, xususiyat sifatida aloshida o’rganilmaganligi tufayli uni tashlil qilish o’zini o’zi anglash, axloq, milliy xarakter, ma'naviyat, qadriyat kategoriyalari bilan bevosita bog’liq ravishda amalga oshiriladi.
Bizningcha, ajratib ko’rsatilgan kategoriyalar, tushunchalarni o’ziga xos tarzda yoritish psixologiyani asosiy va ustuvor atamasi sanalmish shaxsni yaqqol anglash imkoniyatini yaratadi, axloqiy o’zini o’zi anglashning ijtimoiy-psixologik voqelik tariqasida aniq namoyon bo’lishini o’rganishni kafolatlaydi.
Axloqiy o’zini o’zi anglash "o’zini o’zi anglash" ning xususiy (aloshida) ko’rinishi, jabshasi bo’lganligi tufayli uning ruhiy tuzilishi, tabiati, o’ziga xosligi, tarkib topishi, rivojlanishi va takomillashuvi, ob'ektiv, sub'ektiv, ichki hamda tashqi hart-haroitlari, eng avvalo, o’zini o’zi anglash jarayonining ichki xususiyatlariga ko’p jishatdan bog’liq.
Psixologiya fanida uning nazariy, amaliy va tatbiqiy tomonlari muayyan darajada o’rganilgan, shozir ham izlanishlar davom ettirilmoqda, chunonchi L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, V.S.Merlin, A.N.Leontev, L.I.Bojovich, A.G.Spirkin, Ye.V.Shoroxova, I.I.Chesnakova, P.R.Chamata, K.A.Abulxanova-Slavskaya, V.V.Stolin, E.g’.g’oziev, B.T.g’affarov va boshqalar.
Hozirgi zamon psixologiya fanida o’zini o’zi anglashning tabiatini tushuntirishda, talqin qilishda ikki xil qarash, yondaHish mavjud bo’lib, ular bir-biridan keskin darajada tafovutlanib turadi. Birinchi yondaHishga qaraganda, o’zini o’zi anglash-bu o’z yo’nalishini o’zgartirgan ongning aynan o’zidir, xuddi shu bois u inson ongining maxsus ko’rinishi demakdir. Ushbu talqin sobiq sovet psixologiyasida keng tarqalgan nazariya bo’lib L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, Ye.V.Shoroxova, I.I.Chesnakova, V.V.Stolin va ularning shogirdlari tomonidan ilmiy amaliy jishatdan tadqiq qilib kelinmoqda.
Bu sohadagi ikkinchi mulohaza S.L.Rubinshteynning ilmiy ishlarida o’z ifodasini topgan bo’lib, keyingi davrlarda uning shogirdi K.A.Abulxanova-Slavskaya tomonidan o’tkazilgan izlanishlarda izchil ravishda rivojlantirilmoqda. Uning fikriga binoan, ong va o’zini o’zi anglash jismoniy real hamda yuridik shaxsga taalluqli xususiyatlardan iborat bo’lib, ular uning shayoti va faoliyatini vosita yoki "qurol" sifatida ta'minlab turuvchi ruhiy jarayondir. Bizningcha, ikkinchi yondaHish o’zini o’zi anglashning tabiati yuzasidan to’g’ri (adektiv) ma'lumot berish imkoniyatiga ega, binobarin, metodologik nuqtai nazardan uni ilmiy-nazariy va amaliy-tatbiqiy jishatdan tadqiqot qilish yuksak ko’rsatkichlar berish mumkin.
Yuqoridagi o’zini o’zi anglashning ruhiy tabiati shaqidagi ikki xil munosabatning mavjudligi- uning paydo bo’lishi sabablarini, yo’nalish ob'ektini, tadqiqot predmetini turlicha yoritilishga olib keladi. Birinchi yondashashga ko’ra, o’zini o’zi anglashni vujudga kelishining bosh sababi-inson bilan jamiyat o’rtasidagi munosabatning o’zaro nomutanosibligidir. Inson muayyan jamiyatda, mikro va mize mushitda yahar ekan, u xuddi shu mushitda (makro, mikro, mize) mavjud bo’lgan qonun-qoidalarga va tartib-intizomga bo’ysunishga hamda shular asosida, ularning negizida o’z xulq-atvori, munosabatlarini idora qilishga, boshqarishga majburdir. o’z xulq-atvorini va munosabatlarini o’zi idora qilish jarayoni (uquvi) esa, ularni yuzaga keltiruvchi eshtiyojlarni, xoHish istaklarni, motiv va mayllarni, maqsad va qiziqishlarni (imitasiya, identifikasiya, refleksiya bosqichlari kechishini) boshqarishdan iboratdir. Bunday ko’rinishdagi, tuzilishdagi, mazmundagi anglash va uni idora qilish psixologik nuqtai nazardan eshtiyojning individual ongdagi ifodasini hamda ular o’rtasidagi bo’ladigan munosabatlarni tartibga solishni taqozo etadi. Uning paydo bo’lishining bosh sababi ham, yo’nalish ob'ekti ham ongdir, ya'ni u ongning ichki barqarorligi natijasida yuzaga keladi va barqarorlikni (ichki muvofiqlikni) shakllantirish uchun xizmat qiladi.
Shu narsani ta'kidlash o’rinliki, birinchi yondaHishning namoyandalari talqinida ongning ichki beqarorligini vujudga keltiruvchi elementar (tarkiblar, ruhiy tuzilma qismlari) yuzasidan oladigan ma'lumotlarga qaratadi. Bunday ma'lumotlar inson tomonidan o’zlashtirilgandan keyin bir xil mazmunga ega bo’lmaganliklari tufayli o’zaro qarama-qarshilikka uchraydi, ularning o’zaro mutanosibligini ta'minlash uchun inson ijtimoiy ongiga murojaat qiladi va shu yo’l orqali ma'nolar o’rtasidagi ziddiyatni bartaraf etadi. Xuddi shu boisdan ham L.S.Vigotskiyning shaxsiy fikricha, o’zini o’zi anglash turli xil ma'nolar o’rtasida birlikni (umumiylikni) vujudga keltirish jarayoni sifatida va o’zlashtirilgan ong tariqasida namoyon bo’ladi.
A.N.Leontev talqiniga qaraganda, individual (yakka shaxsga oid) ongdagi moshiyat bilan mazmun o’rtasidagi ziddiyat o’zini o’zi anglashning sababchisidir.
A.N.Leontevning shogirdi V,V.Stolinning uqtirishicha, o’zini o’zi anglashning asosida (negizida) "menlik" ning mazmunlari o’rtasidagi ziddiyat yotadi.
B.G.Ananev izlanishlarida aks etishicha, o’zini o’zi anglashning paydo bo’lishi omili- odamning individual xosiyati, faoliyat sub'ektliligi shaxslilik xususiyatlarining tarkib topishidagi notekislik va geteroxronlikdir. Uning mulohazasiga ko’ra, o’zini o’zi anglash ana shu uchala xususiyatni o’zaro muvofiqlashtiradi va xuddi shu tariqa ongning individualligini ta'minlab turadi.
Amalga oshirilgan psixologik tashlildan ko’rinib turibdiki, birinchi yondashuvda o’zini o’zi anglash xulq-atvorni va munosabatlarni belgilovchi hamda idora qiluvchi mustaqil sub'ektga aylanadi, natijada real inson tadqiqot markazidan uzoqlashadi, uning o’rnini ong va o’zini o’zi angldash egallaydi.
Bizningcha, o’zini o’zi anglashni bu tarzda tushunish (va tushuntirish) uning psixologik tabiatini atroflicha, to’liq yoritishga imkon bermaydi va nazariy jishatdan noto’g’ri (noadekvat) xulosa chiqarishga, shoshilinch qaror qabul qilishga olib keladi.
Ikkinchi yo’nalishning asoschisi S.L.Rubinshteynning tadqiqotlariga asoslanib, biz o’zini o’zi anglash muammosini tadqiq etishga asosiy diqqat-e'tiborni, eng avvalo, uning sub'ektiga, ya'ni insonga-shaxsga qaratish maqsadga muvofiq, deb Hisolaymiz. Ushbu fikrni boshqacha so’z bilan ifodalaganda, o’zini o’zi anglashni shakllantirishning manbai ong va undagi ziddiyat bo’lmasdan, balki insonning tarkib topishi va rivojlanishi sanaladi. Ruhiy faoliyatning maxsus holdagi (vaziyatdagi) ob'ektiv hart-haroitlar sifatida odamlarning shayoti, umumiy yashash haroiti deb yozadi S.L.Rubinshteyn, - aks ettirish faoliyatining harti shaqida gap ketganda, odamning turlicha namoyon bo’lishining, umumiy hartlari ichidan xuddi mana shu in'ikos etish faoliyatining maxsus hartini ajratib olishimiz zarur bo’ladi. o’zini o’zi anglashning paydo bo’lishini ta'minlovchi maxsus shartni aniqlash uning sub'ekti to’g’risidagi muammoni hal qilishni, muayyan yo’l-yo’riqlar va oqilona usullarga asoslanuvchi yechimni talab qiladi.
Jahon psixologiyasi fanida to’plangan ma'lumotlardan ma'lumki, inson (shaxs) o’zini o’zi anglashi uchun xuddi shu o’zini o’zi anglash xususiyatining (jarayonining) sub'ekti bo’lishi muqarrar.

Muloqot

Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatini oʻzlashtirish va oʻz individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega boʻladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Shaxsning tafakkuri, olamni va oʻzining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Mazkur muammoga atroflicha baho bergan polshalik psixolog Ye.Melibruda quyidagilarni ta’kidlaydi: "Muloqot shaxslararo munosabatlarda biz uchun havodek ahamiyatga egadir".

Muloqot oʻta murakkab jarayon boʻlganligi sababli unga yagona toʻgʻri ta’rifni berish juda mushkul. Shuning uchun odatda muloqot tushunchasining mazmuni uning ayrim tomonlariga urgʻu berish orqali ta’riflanadi. A) muloqot - hamkorlikda faoliyat ehtiyoji bilan taqazolangan aloqa oʻrnatish va uni rivojlantirish jarayoni. B) muloqot - sub’ektlarning belgilar tizimi orqali oʻzaro ta’sirlanishuvi.

A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida muloqot ikki va undan ortiq kishilar oʻrtasidagi axborot ayriboshlash, oʻzaro ta’sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida e’tirof etiladi.

M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan "Umumiy psixologiya" oʻquv qoʻllanmasida muloqot - bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv baholovchi xarakterda va bilish boʻyicha ma’lumot almashinishidan iborat boʻlgan oʻzaro ta’sir etishdir"- deb ta’kidlanadi.

M.G.Davletshin rahbarligida chop etilgan "Psixologiya" qisqacha izohli lugʻatida muloqotga quyidagicha ta’rif beriladi: muloqot- ikki yoki undan ortiq odamlarning oʻzaro bir-biriga ta’sir etishidir.

Yuqoridagi ta’riflarga muvofiq muloqotga umumiy tarzda quyidagicha ta’rif berish mumkin: muloqot - kamida ikki kishining oʻzaro ta’sir jarayoni boʻlib, bu ta’sir davomida axborot almashinadi, munosabat oʻrnatiladi, rivojlantiriladi.

Muloqot tushunchasini kommunikasiya tushunchasidan farqlash lozim. Kommunikasiya-tirik va oʻlik tabiatdagi tizimlar oʻrtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar oʻrtasidagi signallar almashinuvi, insonning texnik vositalar bilan aloqa qilishi, bularning barchasi kommunikasiyaga misol boʻladi. Muloqot faqat insonlar oʻrtasida amalga oshirilishi mumkin. Muloqotning inson hayotidagi ahamiyati beqiyosdir. Inson bolasi aynan boshqalar bilan muloqotda, munosabatda boʻlish jarayonida shaxsga aylanib boradi. Muloqot orqali inson ijtimoiy tajriba va

madaniyatni egallab boradi. Yangi tugʻilgan inson boshqalar bilan muloqotda boʻlish imkoniyatidan mahrum boʻlsa, u hech qachon shaxsga aylana olmaydi, ya’ni u oʻz psixik taraqqiyoti boʻyicha orqada qolib ketadi. Zero, inson psixik taraqqiyoti muloqotdan boshlanadi.

Muloqotsiz insoniyat jamiyati boʻlishi mumkin emas. Aynan muloqot hamkorlikda faoliyat yurituvchi individlar jamoasini shakllantiradi. hamkorlikdagi faoliyat rejasini tuzish va uni ruyobga chiqarish uchun individlar oʻrtasida muloqot amalga oshirilishi shart. Muloqot vositasida hamkorlikdagi faoliyat tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Ayni vaqtda faoliyat davomida insonlar oʻrtasida yangi-yangi munosabatlar va aloqalar shakllanadi. Demak, muloqot va faoliyat oʻzaro chambarchas bogʻliqdir.