4-ma`ruza: Metall konstruksiyalar va po`lat haqiida umumiy ma`lumotlar. Po`latning asosiy xususiyatlari

---

4-ma`ruza: Metall konstruksiyalar va po`lat haqiida 
umumiy ma`lumotlar. Po`latning asosiy xususiyatlari. 
Reja: 
1. Metall konstruksiyalarning rivojlanishi.
2. Metall konstruksiyalarning ishlatilish sohalari va o`ziga xos xususiyatlari.
3. Uglerodli va ishlov berilgan po`latlar. Ishlab chiqarilishiga ko`ra turlari. 
Kafolatlanish guruhlari. 
Metall konstruksiyalarning rivojlanish tarixi
1-davr XII-XVII asrlarni o‘z ichiga oladi. Bu vaqtlarda metall qurilmalarni noyob 
inshootlarni qurishda (saroy, cherkov) ishlatishgan, masalan g‘isht devorlarni 
mustahkamlashda, tom konstruksiyasini tortib qo‘yishda va h.k. 
2-davr XVII asr boshlaridan XVIII asrning oxirigacha qamrab oladi. Bu davr metall 
qiya to‘sinlarni va cherkovlarning fazoviy bosh gumbazlar konstruksiyalarni 
yaratilishi bilan bog‘langan. Misol qilib 1640 yilda Moskva shaxridagi Kreml saroyi 
tomining yopilishini keltirishimiz mumkin 
3-davr XVIII asrdan XIX asrning yarmigacha davom etib kelgan. Bu davr cho‘yan 
elementlarini quyish va ulardan qurilmalar yaratish bilan bog‘liq. Cho‘yan 
elementlarning birikmalari qulf va boltli birikma orqali bajarilgan. Bu davrning 
oxirlarida fermalardan foydalanish boshlangan. Fermalarning siqilishga ishlayotgan 
elementlarini cho‘yandan, cho‘zilishga ishlayotgan elementlarini temirdan 
tayyorlashgan
.
3-davr XVIII asrdan XIX asrning yarmigacha davom etib kelgan. Bu davr cho‘yan 
elementlarini quyish va ulardan qurilmalar yaratish bilan bog‘liq. Cho‘yan 
elementlarning birikmalari qulf va boltli birikma orqali bajarilgan. Bu davrning 

---

oxirlarida fermalardan foydalanish boshlangan. Fermalarning siqilishga ishlayotgan 
elementlarini cho‘yandan, cho‘zilishga ishlayotgan elementlarini temirdan 
tayyorlashgan.
4-davr XIX asrning 30 yillaridan XX asrning 20 yillarigacha davom etgan. Bu yillar 
metallshunoslik va metallni qayta ishlash sohasida katta rivojlanishni o‘z ichiga 
oladi.
Po‘lat quyish usullarini Bessemer 1856 yilda, Marten 1864 yilda va Tomas 1878 
yilda ishlab chiqishi va o‘zlashtirilishi natijasida cho‘yan konstruksiyalar o‘rniga 
po‘lat konstruksiyalari ishlatila boshlandi. Po‘lat materiali sifatliroq va mexanik 
xususiyatlari yaxshiroq bo‘lganligi sababli varaqasimon prokatning texnologiyasi 
metall konsturksiyalarning rivojlanishiga va ularni noyob binolarda ishlatilishiga 
imkon berdi.
• 
Po‘lat quyish usullarini Bessemer 1856 yilda, Marten 1864 yilda va Tomas 
1878 yilda ishlab chiqishi va o‘zlashtirilishi natijasida cho‘yan 
konstruksiyalar o‘rniga po‘lat konstruksiyalari ishlatila boshlandi. Po‘lat 
materiali sifatliroq va mexanik xususiyatlari yaxshiroq bo‘lganligi sababli 
varaqasimon 
prokatning 
texnologiyasi 
metall 
konsturksiyalarning 
rivojlanishiga va ularni noyob binolarda ishlatilishiga imkon berdi.
METALL KONSTRUKSIYALAR ISHLATILADIGAN SOHALAR
Konstruktiv shakliga ko`ra metal konstruksiyalar quyidagi sohalarda ishlatilishi 
mumkin: 
1. Sanoat binolarini sinchini yaratilishida; 
2.Tayanch oralig‘i katta bo‘lgan binolarning tom konstruksiyalarini yaratishda 
(angarlar, konsert va sport saroylari, gumbazlar); 
3. Ko‘prik va estakadalar qurilishida;

---

4. Minora va machtalar qurilishida (tele va radio minoralar, neft qazib chiqarish va 
suv xo‘jaligi binolari va inshootlari); 
4. Minora va machtalar qurilishida (tele va radio minoralar, neft qazib chiqarish va 
suv xo‘jaligi binolari va inshootlari); 
5. Ko‘p qavatli binolarning sinchini yaratishda; 
6. Varaqasimon prokatidan yig‘ilgan gaz va suyuqliklarni saqlash hamda taqsimlash 
inshootlarini qurishda; 
7. Kranlarni va boshqa turli harakat qiluvchi konstruksiyalarni yaratilishida; 
1.Po`latlar 
Metall qurilmalarda qo’llaniladigan po’latlarning sifati quyidagi xususiyatlari bilan 
belgilanadi:
mexanik xususiyatlari: statik ta’sirlarga qarshiligi (cho’zilishdagi vaqtinchalik 
qarshiligi va oquvchanlik chegarasi), dinamik ta’sirlarga va mo’rt buzilishga 
qarshiligi, plastiklik ko’rsatkichi (nisbiy cho’zilish), ko’p marotaba yuklashga 
qarshiligi (charchoq buzilish). Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarning qiymatlari 
Davlat standartlarida belgilanadi;
payvandlanish xususiyati – po’latning kimyoviy tarkibi, tayyorlanish texnologiyasi 
uning payvandlanishini kafolatlashi lozim;
zanglamasligi (zanglashga chidamli bo’lishi).