4-Мавзу. ХХ асрнинг иккинчи ярми – XXI асрнинг бошларида умумий фаровонлик назариясининг ривожланиши Режа

Ф.Кастлзнинг “Халқлар оиласи”
Эдинбург шаҳри (Буюк Британия) университети ижтимоий ва оммавий сиёсат профессори Франк Кастлз ҳам фаровонлик давлатининг тўртта моделини ажратади, уларнинг халқларнинг оилалари (families of nations) деб атайди.
Тадқиқотлар ИҲТТ га аъзо 21 та мамлакатда бир неча босқичларда олиб борилади (1960-1980; 1980-1998). Тарихий, географик, тил ва маданий хусусиятлар асосида мамлакатларни гуруҳлаш амалга оширилади. Тўрт “оила” ни инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатлар (Австралия, Канада, Ирландия, Янги Зеландия, Буюк Британия, АҚШ), Скандинавия мамлакатлари (Дания, Финландия, Норвегия, Швеция), минтақавий Ғарбий Европа мамлакатлари (Австрия, Бельгия, Франция, Германия, Нидерландия) ва Жанубий Европа мамлакатлари (Греция, Италия, Португалия, Испания) мужассамлаштиради. Иккита мамлакат – Швейцария ва Япония ўз хусусиятларига кўра, ажратилган гуруҳларга киритилмайди, бу мамлакатлар бўйича маълумотларни Кастлз алоҳида ўрганади⁶¹.
Инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатлар Кастлзнинг таснифида радикал гуруҳни мужассамлаштиради. Австралия, Янги Зеландия ва Буюк Британия бу гуруҳнинг асоси ҳисобланиб, “ижтимоий лаборатория”ни мужассамлаштирган ҳолда бошидан ижтимоий ўзгаришларнинг авангарди ҳисобланган. Аммо урушдан кейинги даврда бу мамлакатларда ИҲТТ га аъзо мамлакатлардан фарқ қилиб, бу мамлакатларда ижтимоий тўловлар ҳажми ошмаган, буни инқирозли ижтимоий сиёсатдан далолат сифатида қабул қилиш мумкин. Шу билан бир вақтда, Кастлз таъкидлаганидек, ушбу мамлакатларда ижтимоий соҳага харажатларнинг ўсиши масаласи бу вазиятни фожеали қабул қилиш учун бунчалик ўткир бўлмаган эди. Маълум маънода радикал гуруҳ мамлакатларида ижтимоий эҳтиёжларга тўғридан-тўғри харажатлар муаммоси доимо даромадларни қайта тақсимлаш ва солиқ тўсиқлари масалалари билан бирга амал қилади⁶².
Ўз таснифини шакллантириш учун Кастлз уч мезондан фойдаланади:

1. 
   Ижтимоий харажатлар ҳажми (welfare expenditure);
   
2. 
   Тенглаштириш воситаларининг кучи (equalizing instruments)$
   
3. 
   Тарихий – сиёсий таҳлил.
   

Эспинг-Андерсен таснифининг асосини ташкил этган ИҲТТ га аъзо 18 та мамлакатларни ўрганиш учун танлаган ҳолда Кастлз қуйидаги тақсимланишни таклиф қилади (4-жадвал)
4-жадвал
Ф.Кастлзнинг “Халқлар оилалари”⁶³

Либерал АҚШ, Ирландия, Япония, Швейцария Паст ижтимоий тўловлар, Тенглаштирувчи воситалар кучсиз, Либерал партиялар етакчилик қилади, ишчилар роли паст	Консерватив Франция, Германия, Италия, Нидерландия, Австрия Юқори ижтимоий тўловлар, тенглаштирувчи воситалар кучсиз, католик ва социалистик партияларнинг қарши туриши
Радикал Австралия, Янги Зеландия, Буюк Британия, Финландия, Канада Паст ижтимоий тўловлар, тенглаштирувчи воситалар кучли, ишчилар ҳаракатининг оммавийлиги унга ҳокимиятда ўрин эгаллашни таъминламади, сиёсат самараларининг намоён бўлиши партиялар таъсирига боғлиқ	Ҳуқуқсиз ҳукмронлик (Non-Right Hegemony) Бельгия, Дания, Норвегия, Швеция Юқори ижтимоий тўловлар, тенглаштирувчи воситалар кучли, социалистик партиялар етакчилик қилади, сиёсий ҳуқуқларнинг кучсизлиги ишчилар ҳаракати билан мустаҳкамланади (шу сабабли non-Right Hegemony)

Қоплаш модели
Павия университети (Италия) профессори Маурицио Феррера улар томонидан таклиф қилинган таснифлашда ижтимоий таъминот тақдим қилишнинг бир муҳим жиҳати – ижтимоий ҳимоянинг қоплаш чизмалари (coverage) га эътиборни қаратади⁶⁴.
Қоплаш умумий (бутун аҳоли ягона чизма билан қоплаб олинганда) ёки касбий (жамият турли гуруҳлари турли чизмалар билан қамраб олинганда) бўлиши мумкин. Умумий таъминот Скандинавия ижтимоий сиёсати учун, ҳамда Буюк Британия (қисман) учун хосдир. Минтақавий Европа мамлакатларида аксинча, асосан, қатор касбий фаолият турларига мувофиқ, ижтимоий ҳимоя чизмаларини тақсимлаш билан тавсифланади. Бундай таснифлаш Феррера фаровонлик “касбий” давлати идеал турининг асосий хусусиятини ташкил қилади. Айрим умумий фаровонлик Европа давлатларининг тарихий ривожланишига эътибор қаратиб, Феррера қуйидаги таснифлаш тўрт турини таклиф қилади (5-жадвал).
5-жадвал
М.Ферреранинг умумий фаровонлик давлатини таснифлаши⁶⁵

Фаолият турига қараб (“касбий” модель) аҳолини ижтимоий ҳимоя билан қамраб олиш моделига асосланган умумий фаровонлик давлатлари