4-Мавзу. Ишлаб чиқариш назарияси режа: Ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари

2. Ишлаб чиқариш функцияси ва ундан фойдаланиш Ишлаб чиқариш функцияси. Сарфланадиган ишлаб чиқариш омиллари миқдори билан, ушбу омиллардан фойдаланган ҳолда максимал ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдори ўртасидаги боғлиқликни ишлаб чиқариш функцияси орқали ифодалаш мумкин. Агар омиллар мажмуаси сарфи капитал, меҳнат ва материаллардан иборат бўлса, ишлаб чиқариш функцияси қуйидаги кўринишда ифодаланади:

• Бу ерда: Q-берилган технологияда максимал ишлаб чиқариладиган маҳсулот миқдори; K – капитал сарфи; L – меҳнат сарфи; M – хомашё ва материаллар сарфи.
• Агар ишлаб чиқариш жараёнида фақат битта омил, масалан меҳнат қатнашса, бир омилли ишлаб чиқариш функцияси қуйидагича ёзилади:

Ишлаб чиқариш функцияси корхона ишлаб чиқариш омилларининг ҳар бир комбинацияда бириктиришда максимал даражада ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган маҳсулот миқдорини ифодалайди. Ишлаб чиқариш функцияси нуқтаи-назаридан «маҳсулотни максимал даражада ишлаб чиқариш» ибораси муҳим ҳисобланади. Ишлаб чиқариш функциялари фирмаларни камчиқимлилик ва юқори самарадорлик шароитида фаолият кўрсатишига ёрдам беради. Ишлаб чиқариш функциялари фирмаларни «иқтисодий самарадорлик» нуқтаи-назаридан ишлаб чиқариш омилларини бириктиришнинг энг оптимал вариантларини топишга ундайди ва ҳеч қачон маҳсулот ишлаб чиқаришни пасайтириб юборувчи омиллар сарфи комбинациядан фойдаланишга йўл қўймайди. Ишлаб чиқариш ҳар доим ҳам иқтисодий самарали бўлади деб аташ ноўрин, аммо максимал фойда олишни кўзловчи ҳар қандай фирма ресурсларни беҳуда сарфламайди ва сарфланаётган ҳар бир ресурс бирлигидан максимал қайтим олишга интилади.

3. Изокванта ва ишлаб чиқариш омилларини чекли технологик алмаштириш нормаси Фирма режалаштирилган ҳажмдаги ма ҳсулотни ишлаб чиқариш учун турли комбинациядаги ресурслар (омиллар) сарфидан фойдаланиши мумкин. Масалан, иккита ишлаб чиқариш омиллари – меҳнат ва капитал сарфи эвазига маҳсулот етиштиришнинг турли комбинацияларини кўриб чиқамиз.

Капитал сарфи	Меҳнат сарфи, (соатларда)
	1	2	3	4	5
1	20	40	55	65	75
2	40	60	75	85	90
3	55	75	90	100	105
4	65	85	100	110	115
5	75	90	105	115	120

• Ишлаб чиқариш омиллари сарфи ўзгаришига кўра ишлаб чиқариш графиги

• Мехнат сарфи

• 5

• 3

• 2

• 1

• 3

• 2

• 5

• 1

• M

• N

• D

• A

• T

• E

• F

• B

• Капитал сарфи

• Q3 =90

• Q2=75

• Q1=55

• 4

• N

• A

• 4

• T

• F

• Изокванта - бу бир хил ҳажмдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришни таъминлайдиган ишлаб чиқариш омиллари сарфлари комбинацияларини ифодаловчи эгри чизиқдир.

• Графикдан кўриниб турибдики Q3 изокванта Q2 изоквантадан ўнгроқ ва юқорироқда жойлашгани учун унга тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми Q2 никидан кўпроқ. Q2 изокванта эса Q1 га нисбатан ўнгроқ ва юқорироқда жойлашгани учун унга тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми Q1 никидан кўпроқ.
• Демак, изокванталар чапдан ўнгга ва юқорига қараб жойлашиб борса, уларга тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми ҳам мос ҳолда ошиб боради. Графикдаги изокванталар учун Q1 деб ёзишимиз мумкин.

• Маълум вақт оралиғида жами ишлаб чиқарилган маҳсулотни умумий маҳсулот десак, ўртача маҳсулот -умумий маҳсулотни ушбу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун сарфланган ўзгарувчан ишлаб чиқариш омиллари сарфига нисбати билан аниқланади.

• бу ерда: Q- умумий маҳсулот
• миқдори;
• AP - ўртача маҳсулот;
• F -сарфланган ресурслар.

• Чекли маҳсулот - бу ўзгарувчан ресурслар комбинациясини кичик миқдорда қўшимча сарфи ҳисобидан умумий маҳсулотнинг ўсган қисмига айтилади. Масалан, ишлаб чиқаришда битта омил, яъни фақат меҳнат сафланса чекли маҳсулот қуйидагича аниқланади:

• Q қўшимча бирлик меҳнат сарфи (L) ҳисобига ишлаб чиқарилган қўшимча маҳсулот миқдори.

• Омиллар маҳсулдорлигининг камайиш қонуни. Омиллар маҳсулдорлигини камайиш қонуни шуни кўрсатадики, бирор бир ишлаб чиқариш омилидан фойдаланиш ошиб борганда (бошқа омиллардан фойдаланиш ўзгармаганда), шундай бир нуқтага эришиладики, ушбу нуқтадан бошлаб қўшимча ишлатилган омил ишлаб чиқариш ҳажмини камайтиради.

Чекли технологик алмаштириш нормаси. Изоквантанинг маълум нуқтасидаги бурчак коэффициенти бир ишлаб чиқариш омили билан (бу ерда капитал) бошқа бир омилни (меҳнатни) техник алмаштириш қандай бўлаётганлигини кўрсатиб беради. Шунинг учун ҳам ушбу бурчак коэффициентининг абсолют қиймати чекли технологик алмаштириш нормаси деб юритилади ва у MRTS кўринишида белгиланади.

• - капитал сарфининг ўзгариши

• - меҳнат сарфининг ўзгариши

• Бу ерда K ва L лар битта изоквантада бўлгани учун маҳсулот ишлаб чиқариш ўажми Q ўзгармайди. (Qҳconst).

Чекли технологик алмаштириш нормаси

• 5

• Q2=85

• 5

• 4

• 4

• 3

• 3

• 2

• 2

• 1

• 1

• K =2

• L =1

• L =1

• L =1

• L =1

• K =1

• K

• L

Изокоста - бу ишлаб чиқариш харажатларини ифодаловчи чизиқ бўлиб, у умумий қиймати бир хил бўлган иккита ишлаб чиқариш омиллари сарфларининг барча комбинацияларини ифодаловчи нуқталарни ўз ичига олади, яъни умумий қиймати бир хил бўлган мехнат ва капитал сарфлари комбинацияларни ифодаловчи нуқталарни ўз ичига олади. Агар фирманинг ишлаб чиқариш омилларига сарфланадиган бюджетни С деб белгиласак, ишчи кучига сарфини w*L ва капиталга сарфини r*K десак, изокостани ифодаловчи тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин:

Изокостанинг графикдаги кўриниши

• Kапитал

• K

• N1

• B

• A

• M

• N2

• С/r

• KB

• KA

• KM

• 0

• С/W

• LA

• LB

• LM

• L - Меҳнат