4-mavzu. Kalibrlar

K (K kontrolniy) kalibrlarga bо‘linadi. 
Ishchi kalibrlar R-PR ishchi о‘tuvchi (rabochiy proxodnoy) va R-NE 
ishchi о‘tmaydigan (rabochiy neproxodnoy) kalibrlar buyumlarni ishlash 
jarayonida foydalanishga mо‘ljallangan. Bu kalibrlardan ishchilar foydalanadi.
Qabul qiluvchi P-PR (qabul qiluvchi о‘tuvchi ) va P-NE (qabul qiluvchi 
о‘tmaydigan) kalibrlardan ishlab chiqaruvchi zavodning texnikaviy nazorat 
bо‘limlari (TNB) xodimlari va buyurtmachining vakillari foydalanadi. Bu kalibrlar 
alohida tayyorlanmaydi va ular sifatida qisman yeyilgan R-PR va yangi R-NE 
kalibrlar qо‘llaniladi. 

---

Nazorat kalibri (kontrkalibr) vallarni nazorat qiluvchi kalibrlarni nazorat 
qilish uchun mо‘ljallangan. Vallarni nazorat qilish uchun teshik kalibr sifatida 
xizmat qiladi. Lekin, ichki yuzali detallarni tayyorlash va о‘lchash tashqi yuzali 
detallarga nisbatan ancha qiyin (о‘lchamlari va aniqligiga qarab, 2 5 marta 
murakkabroq). Shuning uchun halqa-kalibrlar (skoba-kalibrlar) ni ishlashda ularni 
nazorat qilish uchun K-PR va K-NE kalibrlar qо‘llanadi (K – kontrol). 
Nazorat kalibrlari K-I (kontrolniye-iznos; iznos – yeyilish) о‘tmaydigan 
kalibrlar bо‘lib, rostlanuvchi skoba-kalibrlarni kerakli о‘lchamlarga joriy qilish va 
rostlanmaydigan skoba-kalibrlarni nazorat qilish uchun xizmat qiladi. О‘tuvchi 
skoba-kalibrdan yeyilish natijasida K-I kalibr о‘tsa, skoba foydalanishdan chiqarib 
tashlanishi lozim. 
Amaldagi standartlarga binoan kalibrlar yordamida 6 - kvalitetdan 17 - 
kvalitetgacha о‘lchamlar tekshiriladi. 6 - kvalitetdan aniqroq kvalitetlardagi 
о‘lchamlar yuqori aniqlikka ega bо‘lgan universal о‘lchash asboblari yordamida 
о‘lchanadi. 
Teshiklarni nazorat qilish uchun tiqin-kalibrlar xizmat qiladi (46, 47 -
rasmlar). 
Silliq, rezbali va boshqa detallar uchun chekka kalibrlarni loyihalashda Teylor 
о‘xshashlik prinsipiga rioya qilish kerak. Bu prinsipga binoan о‘tuvchi kalibrlarning 
uzunligi birikma uzunligiga teng, shakli bо‘yicha tutashuvchi detalning prototipi 
bо‘lishi va detallar shakli xatoliklarini hisobga olgan holda о‘lchamlarni 
birikmaning butun uzunligi bо‘yicha nazorat qilishi kerak. О‘tmay-digan kalibrlar 
esa kichik о‘lchash uzunligiga va faqat detalning о‘z о‘lchamini о‘lchash uchun 
nuqtasimon kontaktga yaqinlashgan kontaktga ega bо‘lishi lozim (teshiklar, 
masalan, shtixmaslar yordamida nazorat qilinsa bunga erishiladi). Chekka kalibrlar 
detalning barcha bir-biri bilan bog‘liq bо‘lgan о‘lchamlari va shakldan og‘ishlarini 
bir vaqtda nazorat qilib, detalning о‘lchamlari va shakldan og‘ishlari joizlik 
maydonidan chiqib ketmaganligini tekshirishga imkon beradi. Shunday qilib, 
buyumning о‘lchami, shakli va yuzalar joylashishining xatoliklari joizlik maydoni 
ichida joylashgan bо‘lsa, bu buyum yaroqli deb hisoblanadi. 

---

Nazorat qilish amalda, noqulay bо‘lgani uchun Teylor prinsipiga rioya 
qilmaslikka tо‘g‘ri keladi. Masalan, о‘tuvchi halqadan foydalanilsa, stanok 
markazlarida о‘rnatilgan valni nazorat qilish uchun kо‘p marta stanokdan olish 
kerak bо‘ladi. О‘tuvchi halqalar yordamida nazorat qilishi о‘rniga keng о‘lchash 
yuzalariga ega bо‘lgan о‘tuvchi skobalar yordamida kо‘p marta nazorat qilinadi, 
shtixmaslar о‘rniga esa о‘tmaydigan, о‘lchash yuzalari tor bо‘lgan (о‘tuvchi 
tiqinkalibrga nisbatan sezilarli tor) о‘lchash yuzalariga ega bulgan tiqinkalibrlar 
ishlatiladi. 
Vallarni nazorat kilish uchun, asosan, skoba-kalibrlar qо‘llanadi. Eng kо‘p 
tarqalgan skoba-kalibrlar bir tomonli ikki chegarali skobalardir. Undan tashqari, 
rostlanuvchi skobalar ham qо‘llanadi. Bunday skobalarni ma’lum intervallarda 
bо‘lgan har xil о‘lchamlarga rostlash va yeyilishini kompensatsiyalash mumkin. 
Lekin, rostlanuvchi kalibrlar bikir kalibrlarga nisbatan kamroq aniqliq va 
ishonchlikka egadir, shuning uchun ularni kо‘proq 8 - va qо‘polroq kvalitetli 
buyumlarni nazorat qilish uchun qо‘llashadi (48- rasm). 
48-rasm. Vallarni nazorat qilish uchun kalibr, rostlanuvchi skoba.