4-mavzu. Kalibrlar

О‘tuvchi kalibr (PR) deb tekshirilayotgan ob’yekt materialining 
maksimumiga tо‘g‘ri keladigan chekka о‘lchamni nazorat qiluvchi kalibrga 
aytilaladi.
Demak, о‘tuvchi kalibr valni nazorat qilganda, uning eng katta (joiz) chekka 
о‘lchamini nazorat qilish kerak (bu holda yaroqli detal eng kо‘p materialga ega 
bо‘ladi). Teshiklarni nazorat qilganda о‘tuvchi kalibr eng kichik (joiz) chekka 
о‘lchamni tekshiradi (bu holda ham yaroqli detal eng kо‘p materialga ega bо‘ladi). 
Tekshirish paytida bu kalibr detalning nazorat qilinuvchi elementidan “о‘tish” kerak 
. Oson eslab qolish uchun yana bitta qoida bor: о‘tuvchi kalibr detal о‘lchamini doim 
tо‘g‘rilash mumkin bо‘lgan yaroqsizlik chegarasi yonida cheklaydi (joizdan katta 
val yoki joizdan kichik teshikni qо‘shimcha ishlov berib ham tо‘g‘rilash mumkin). 
О‘tmaydigan kalibr (NE) deb tekshirilayotgan ob’yekt materialining 
minimumiga tо‘g‘ri keladigan chekka о‘lchamni nazorat qiluvchi kalibrga aytiladi. 
О‘tmaydigan kalibr valning eng kichik (joiz) chekka о‘lchamini va teshikning eng 
katta (joiz) chekka о‘lchamini tekshiradi, ya’ni о‘tmaydigan kalibr tо‘g‘rilab 
bо‘lmaydigan yaroqsizlik chegaralarini cheklaydi. Nazorat paytida bu kalibr 
detalning nazorat qilinuvchi elementidan "о‘tmaslik" kerak. 46-rasmda tayyorlash 
uchun joizliklari bilan val, teshik va joiz о‘lchamlar (eng katta va eng kichik) ni 
cheklovchi о‘tuvchi va о‘tmaydigan ikkita kalibr bо‘rttirib tasvirlangan. 

---

46- rasm. O‘tuvchi va о‘tmaydigan kalibrlar 
47-rasm.О‘tuvchi va о‘tmaydigan kalibrlarning prinsipial sxemasi
Chekka kalibrlar yordamida nazorat qilinuvchi parametrning sonli qiymati 
emas, balki detalning yaroqligi, ya’ni nazorat qilinuvchi parametr ikki chegara 
orasida joylashgani yoki chegaradan chiqib ketganligi aniqlanadi. Agar о‘tuvchi 
kalibr (kalibrning о‘tuvchi tomoni) о‘zining og‘irlik kuchi ta’siri ostida yoki unga 
taxminan teng bо‘lgan kuch ta’siri ostida nazorat qilinuvchi yuza bо‘yicha о‘tsa, 
о‘tmaydigan kalibr (kalibrning о‘tmaydigan tomoni) esa о‘tmasa, detal yaroqli deb 
hisoblanadi. Bu holda detalning haqiqiy о‘lchami berilgan chekka о‘lchamlar 
orasida yotadi. Qolgan barcha hollarda detal yaroqsiz deb hisoblanadi. 
Kalibrlar ishchi R (R rabochiy), qabul qiluvchi P (P priyomniy) va nazorat