4-mavzu. O’rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta’limoti

ga oshirdi (4-rasmga karang).

Bu erda bir muammo bor. Uni J.M. Keyns “likvidlik t o’zogi” deb atagan. Uning mazmuniga kura, pul massasi kupayib boradi, lekin muayyan (foiz juda past) davrga kelib foiz me`yorining pasayishi tuxtaydi. Pulni kupaytirish foydasiz bulib koladi.

J.M. Keyns asarida likvidlik t o’zogining ikki sababini kurish mumkin. Birinchidan, foiz stavkasi past bo’lganda (va demak, obligaciya kiymati yukori bo’lganda) kimmatli kogozlar bozori ishtirokchilari uning oshishini kutadilar (obligaciyalar kiymatining pasayishini). Shuning uchun ular bugungi kunda kimmat obligaciyalarni sotib olmaydilar va o’z aktivlarini likvidli shaklda saklaydilar (chaykovchilik sababi). İkkinchidan, past foiz stavkasi pulni kimmatli kogozlar kurinishida saklash xatarini koplamaydi va extiyotkorlik sababidan kelib chikkan xolda odamlar o’z Jamg’armalarini xavfsiz bo’lgan nakd pul kurinishida ushlab turishni afzal kuradilar.

J.M.Keyns ta`limotidagi asosiy yutuklardan biri shundan iboratki, unda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solib turishning zarurligi kursatib berildi. Bu erda shu narsani aytib utish joizki, J.M.Keynsdan oldingi iqtisodchilar (D.Rikardo, A.Pigu, K.Viksell) ham bu borada nazariya yaratganlar. Ammo J.M. Keyns nazariyasi uning utmishdoshlari va zamondoshlari nazariyalaridan shu bilan fark kiladiki, u ishsizlik va ortikcha ishlab chiqarish inkirozlari tasodifiy, o’z o’zidan yuaga keladigan xodisalar emas, balki bozor mexanizmi xarakati tugdiradigan xodisalar ekanligini isbotlagani xolda, birinchi marta iqtisodiyotni davlat tomonidan muntazam, o’zluksiz ravishda tartibga solib turish zarurligini kursatib beradi. J.M.Keyns bu bilan klassiklar tomonidan ishlab chiqilgan va usha paytda xukmron bulib turgan tartiblashning mikroiqtisodiy yondashuvini rad etdi. Firmaning (mikroiqtisod) rivojlanishi sharoiti bir butun milliy iqtisodiyotning (makroiqtisodiy) rivojlanish sharoitini belgilab berolmasligini kursatib berdi.

İqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning keynscha nazariyasi uch asosiy xolatni o’z ichiga oladi: birinchidan, o’z- o’zidan xarakatga keladigan bozor mexanizmiga baxo beriladi; ikkinchidan, iqtisodiyotning boshboshdoklik asosida rivojlanishi jarayonida buladigan kiyinchilik va ziddiyatlarning sabablari talkin kilinadi; uchinchidan, kamchiliklarni bartaraf kilish maksadida iqtisodiyotni tartiblash tadbirlari tizimi belgilanadi.

J.M. Keyns klassiklarning iqtisodiyotning o’zini- o’zi tartiblash mexanizmini tankid kilib, bozor iqtisodiyotida bunday mexanizm amal kilmasligini, iqtisodiyotni davlat yordamida tartiblash mumkinligini kursatib, «davlat iste`molga bo’lgan moyillikka o’zining raxbarlik ta`sirini kisman tegishli solik tizimi yuli bilan, kisman foiz me`yorini belgilash yuli bilan va extimol, boshka usullar bilan utkazishi lozim buladi», deb yozadi.