4-mavzu: qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig’i qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilar

4-mavzu: qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig’i qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilar

4-mavzu: QO‘SHILGAN QIYMAT SOLIG‘I VA AKSIZ SOLIG’I

1. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilar
Davlat byudjetining daromadlarini shakllantirishda qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan to‘ldirish g‘oyasi XX asr boshlarida vujudga kelgan. Qo‘shilgan qiymat solig‘i ilk bor Germaniyada 1919 yilda Vilgelm fon Simens tomonidan «Veredelte Umsatzteuer» nemischa mukammallashgan aylanma soliq nomi bilan joriy etilgan. Bu soliq turi ilk bor qo‘shilgan qiymat solig‘i nomi bilan fransuz iqtisodchisi M. Lore tomonidan 1954 yilda taklif qilingan va 1960 yilda Kot–d–Ivuar Respublikasi joriy etilib, ushbu mamlakat soliq tizimiga soliq turi sifatida kiritilgan¹.
Dunyo mamlakatlarida qo‘shilgan qiymat solig‘i undirish tartibi dastlab 1954 yilda fransuz iqtisodchisi M.Lore tomonidan tavsiya etilgan, bu soliq turi bilan bog‘liq fikrlar XX asrning boshlarida vujudga kelgan va jahonning 48 dan ortiq mamlakatlarida joriy etilgan.
Mustaqil Davlatlar Xamdo‘stligi davlatlarida 1992 yildan boshlab qo‘shilgan qiymat solig‘i joriy etilgan.
O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i 1992 yilda joriy etilgan bo‘lib, bu soliqni huquqiy tartibga soluvchi soliq qonunchiligi hujjati bo‘lib 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida»gi qonun va unga muvofiq ishlab chiqilgan 1992 yil 30 martdagi «Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risidagi» yo‘riqnoma hisoblanadi. Soliq qonunchiligiga muvofiq 1992 yilda dastlab qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 30 % miqdorida belgilangan. Qo‘shilgan qiymat solig‘i egri (bilvosita) soliq bo‘lib, tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish, sotish jarayonida qo‘shilgan qiymatning bir qismini byudjetga ajratilishidir.
O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qilinadigan tovarlarga ishlarga, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi alohida belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik faoliyatini yuritayotgan yuridik shaxslar soliq (qo‘shilgan qiymat solig‘ini) to‘lovchilar hisoblanadilar. Lekin amaldagi qonunchilikka muvofiq soliqqa tortishning alohida tartibi ko‘zda tutilgan yuridik shaxslar (yagona soliqni to‘lashga o‘tgan kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari va yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tgan qishloq xo‘jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilari) ushbu soliqni to‘lovchilar hisoblanmaydilar. 2007 yildan boshlab ushbu soliqni soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan yuridik shaxslar ixtiyoriy ravishda hisoblashlari va to‘lashlari mumkin.
Asosiy faoliyati bilan bir qatorda qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanadigan qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari - yagona yer solig‘i to‘lovchilar, soliq qonunchiligida belgilangan tartibda shu faoliyatdan qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari hisoblanadilar.
Soliq qonunchiligida soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ana shu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek mustaqil balansga va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan hamma turdagi korxonalar, birlashmalar va tashkilotlar (shu jumladan, ularning alohida bo‘linmalari) tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasi hududiga ishlar, xizmatlarni import qiluvchi yuridik shaxslar ana shu import qilinadigan ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi hududiga ishlar va xizmatlar importiga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi alohida belgilanadi.
Import qilinadigan tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchilar ushbu tovarlarni import qiladigan yuridik shaxslar, shuningdek boj to‘lamasdan o‘z ehtiyojlari uchun me'yoridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxslar hisoblanadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini bevosita deklarant yoki istalgan manfaatdor shaxs, agar qonun hujjatlarida o‘zga hol nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘lashi mumkin.