4-mavzu. Siyosiy tizim

Anglo-amerika siyosiy tizimiga (AQSH, Buyuk Britaniya) si yosiy jarayonlar - davlat, partiyalar, manfaatlar guruhi va shu kabilar ishtirokchilari o‘rtasida siyosiy rol va funksiyalarning yuqori darajada taqsimlanishi xosdir. Hukmronlik qilish va ta’sir ko‘rsatish siyosiy tizimning turli bo‘g‘inlari o‘rtasida taqsimlangan. Siyosiy tizim jamiyatda umum tomonidan e’tirof etilgan liberal qadriyatlar (erkinliklar, xavfsizlik, mulkka egalik va shu kabilar) himoyasiga asoslangan yagona madaniyat amal qiladi. 

Kontinental-evropaviy siyosiy tizim turi (Fransiya, Germa niya, Italiya va boshqalar) siyosiy madaniyatning, bir butun olganda, umumiy iddizlari va umumiy merosga ega alohida qismlardan iboratligi bilan farqlanadi. Ularga eski va yanga ma­daniyatning birga yashashi, jamiyatda o‘z ta’sir kuchiga ega bo‘lgan turli mafkuradagi turli siyosiy partiyalarning mavjudligi xos. 

Sanoatlashmagan siyosiy tizimlar aralash siyosiy madaniyat (Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi) — Fapb qadriyatlari, etnik va diniy an’analar qorishmasidan iborat. Bu turdagi tizimlar uchun hokimiyatning oshkora taqsimlanmasligi xos dir. Armiya va byurokratik apparat ko‘pincha qonunchilik funksiyalarini o‘zlariga olishadi. Qonunchilik organlari sud jarayonlariga aralashadi. Shaxsiy avtoritarizm, yagona partiyaning hukmronligi va kuch ishlatish imkoniyatining etarli darajada yuqoriliga. Sanoat lashmagan siyosiy tizimlar turli-tuman keyingi yillarda ri vojlanayotgan va kam rivojlangan bir qator mamlakatlar siyo siy sahnasida paydo bo‘layotgan bu siyosiy tizimlarda monarxiyadan tortib harbiy-buyruqbozlikkacha bo‘lgan rejimlarni ko‘ramiz. Aholi asosiy qismining jamiyatni boshqarishdan chetlatilishi — ularning o‘ziga xos belgisi hisoblanadi. 

Qisman sanoatlashgan siyosiy tizimlar ham omuxta siyosiy madaniyatga ega. Bunga Evropaning ayrim mamlakatlari, Osiyoning ayrim mamlakatlari va SSSR parchalanganidan keyin paydo bo‘lgan Markaziy Osiyo davlatlari tizimini kiritish mumkin. Bu tur dagi tizimlarning umumiy jihatlari quyidagilar:
demokratiyaning turli xillarini vujudga keltiruvchi siyosiy tizimning ijtimoiy asosi sifatidagi davlat va fuqarolik jamiyatining oz yoki ko‘p darajada bo‘linib ketishi;
yangi ijtimoiy institutlar sonining ortib borish darajasi;
davlat boshqaruvining ratsional-byurokratik xususiyati.
Bu turdagi siyosiy tizimlar davlat hokimiyati va boshqaruv tashkilotlarinint keng ko‘lamdagi rang-barang shakllari va rejimlarning barcha mashhur ko‘rinishlarini o‘z ichiga qamrab oladi.
Siyosiy tizimlarni siyosiy rejimlar, ya’ni hukmronlik xususiyati va jamiyatning siyosiy hayotini tashkil qilish tamoyillari bo‘yicha tasniflash etarli darajada keng tarqalgan hisoblanadi. Ushbu mezonlar bo‘yicha siyosiy tizimlarning uch asosiy: demokratik, avtoritar va totalitar, shuningdek, ular oraligidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Siyosiy tizim o‘z navbatida bir qator kichik tizimlarga bo‘linadi. Madaniy-mafkuraviy kichik tizimning maqsadi mamlakatda amal qiladigan siyosiy partiyalarning ma’lum g‘oyalar va qarashlarga tayanishlari bilan bog‘liqdir. Siyosiy partiyalar o‘zlarining turli g‘oyalarni jamiyat taraqqiyoti yo‘nalishlarining hokimiyat uchun kurash uslublari va konsepsiyalaridan kelib chiqib, ilgari surishlari mumkin.
Ta’bir joiz bo‘lsa, shuni ta’kidlash lozimki, siyosiy partiyalar va harakatlar mamlakatda amal qilayotgan huquq me’yorlariga to‘la to‘kis rioya qilsalargina o‘sha jamiyatning siyosiy tizimida o‘zlarining munosib o‘rinlariga ega bo‘ladilar. Aks holda ularning faoliyati davlat tomonidan to‘xtatib qo‘yilishi mumkin.
Bugungacha dunyodagi siyosiy partiyalarning faoliyatlarida liberal, konservativ, radikal, milliy, sotsialistik va boshqa turdagi mafkuralar ilgari surilganligi ma’lum. Demokratik davlat ma’lum bir konsepsiyaga tayansa ham, u yoki bu mafkurani davlat mafkurasi sifatida belgilamaydi.
Jamiyatning siyosiy tizimi va uning tashkiliy tuzilmalari ma’lum bir siyosiy me’yorga tayanib faoliyat ko‘rsatadilar. Aks holda uning faoliyati uyg‘un va barqaror rivojlana olmaydi.