4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

solishtirma tadqiqotlar kiradi. Masalan, Fransiya va O‘zbekiston qonunchiligining 
solishtirma tadqiqoti. 
Modomi-ki, biz analogiya bo‘yicha ko‘pliklar ustidagi barcha bazaviy 
operatsiyalarga mos keluvchi predmetli sohalarni tuzish usullarini ko‘rib chiqqan 
ekanmiz, predmetli sohalarni aniqlashning barcha joiz, mumkin bo‘lgan usullari 
yuqoridagi operatsiyalar va kombinatsiyalar to‘plami bilan cheklanadi, deb taxmin 
qilish mumkin. Shunday qilib, umumlashtiruvchi tadqiqotni o‘tkazishda o‘rnatilgan 
predmetli sohada tadqiqotning ob’ekti va predmeti aniqlanadi. 
Tadqiqot mavzusi. Kitobxonda quyidagi o‘rinli savol paydo bo‘lishi tabiiy 
edi – nega shu paytgacha tadqiqotning mavzusi xaqida gap bormadi? Bir qarashda, 
birinchi o‘rinda tadqiqotning mavzusi turishi kerak, va undan keyingina uning bosh 
g‘oyasi, ziddiyati, muammosi va xokazolar turishi kerakdek go‘yo. Albatta, tadqiqot 
avvalida tadqiqot mavzusi ta’riflanadi, ifodalanadi. Lekin yakunlangan ko‘rinishga 
mavzu, qoidaga ko‘ra, tadqiqot predmeti ifodalangandan keyin ega bo‘ladi – chunki 
aksariyat holatlarda aynan tadqiqot mavzusi tadqiqot predmetiga ishora qiladi, 
tadqiqot mavzusidagi tayanch so‘z yoki ibora esa ko‘pincha tadqiqotning ob’ektiga 
ishora qiladi. 
Tadqiqot ob’ektidan tashqari, tadqiqotning mazmuni va yo‘nalishini 
tadqiqotchilik yondashuvlari belgilab beradi. Tadqiqotchilik yondashuvi 
kategoriyasi ikki xil ma’noda keladi. 
Birinchi ma’noda yondashuv bir dastlabki prinsip, dastlabki fikr, asosiy fikr 
sifatida qaraladi, masalan, butun yondashuv, kompleks yondashuv, funksional 
yondashuv (texnikada). Axborot (kibernetik) yondashuv ham ko‘p uchraydi, 
avvallari sobiq ittifoqda sinfli yondashuv (sotsialistik-kapitalistik) bo‘lgan va 
xokazo. Bunday tushunchada quyidagilar ko‘p tilga olinadi: tizimli yondashuv, 
kopleks yondashuv, sinergetik yondashuv va xokazo. 
Ikkinchi ma’noda tadqiqotchilik yondashuvi tadqiqot predmetini o‘rganish 
yo‘nalishi sifatida qaraladi. Bunday turdagi yondashuvlar umumilmiy ahamiyatga 

---

20 
ega, ularni har qanday fandagi tadqiqotlarga qo‘llash mumkin, va kutb tomonlarni, 
tadqiqot jarayoni yo‘nalishlarini aks ettiruvchi dialektikaning juftli kategoriyalari 
bo‘yicha tasniflanadi: mazmuni va shakli, tarixiy va mantiqiy, sifati va miqdori, 
xodisasi va moxiyati va boshqalar.
Mazmunli va formal yondashuvlar. Mazmunli yondashuv, uning nomidan 
kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, o‘rganilayotgan xodisalar va jarayonlarning 
mazmuniga e’tibor berishni talab qiladi; ushbu xodisa, jarayonlarning asosiy turi, 
xarakterini belgilaydigan ularning elementlari majmuini va ular o‘rtasidagi o‘zaro 
ta’sirni aniqlashni talab qiladi; faktlarga, kuzatishlar, tajribalar natijalariga murojaat 
qilishni va ulardan abstraksiyalar, taxlil, sintez vositasida nazariy xulosalarni 
chiqarishni talab qiladi. 
Formal yondashuv esa, (ushbu holatda “formal” so‘zi, masalan, 
“byurokratning formal munosabati” kabi negativ ma’noni anglatmaydi) 
o‘rganilayotgan jarayonlar, xodisalardan - “sof” holda, butun jarayon, xodisa bilan 
aloqadan tashqarida qaraladigan faqatgina barqaror, nisbatan o‘zgarmas jixatlarni 
chiqarib olishni ko‘zda tutadi. Formal (ba’zan uni formallashgan deb ataydilar) 
yondashuv qaralayotgan jarayon yoki xodisaning elementlari o‘rtasidagi barqaror 
aloqalarni ochib tashlash imkonini beradi. 
Mazmunli va formal yondashuvlar o‘rtasidagi farqni aniqlab olish uchun 
quyidagi misolni keltiramiz. Aytaylik, o‘quvchilarning darslarni yomon 
o‘zlashtirilishi o‘rganilmoqda. Ushbu xodisaning, masalan, ijtimoiy sabablarini 
aniqlash mazmunli yondashuvni talab qiladi. Ushbu xodisaning yillar bo‘yicha 
o‘zgarishi dinamikasi yoki mintaqalar bo‘yicha taqsimlanishining statistik 
qonuniyatlarini aniqlash esa odatda formal yondashuv doirasida amalga oshiriladi. 
Matematik apparatning har qanday qo‘llanilishi, xodisa, jarayonlarning 
matematik modellarining har qanday qo‘llanilishi, har qanday simvolli yoki 
formulali tillarning qo‘llanilishi – bularning barchasi formal yondashuvning amalga 
oshirilishidir. 
Tabiiy-ki, mazmunli va formal yondashuvlar o‘zaro bog‘liq va bir-birini 
taqozo qiladi. Qoidaga ko‘ra, predmetni formal ko‘rib chiqishdan avval uning 
mazmunli taxlili amalga oshirilishi lozim. Shu bilan birga, formallashtirish – ya’ni, 
mazmunli bilimlarni sun’iy tilga o‘tkazish teskari jarayon – talqin qilish 
(interpretatsiya), formal natijalarni mazmunli izohlash bilan ham to‘ldiriladi.
Ta’kidlash kerak-ki, formal yondashuv albatta to‘g‘ridan-to‘g‘ri miqdoriy 
yondashuv bilan bog‘liq, deyishimiz noto‘g‘ri. Chunonchi, bir qator tadqiqotlarda 
topologiya, graflar nazariyasi ko‘p ishlatiladi, ular matematikaning bo‘limlari 
bo‘lgani bilan, kattaliklar, sonlar tushunchalari bilan doim ham shug‘ullanmaydi. 
Mantiqiy va tarixiy yondashuvlar. Tarixiylikning dialektik prinsipi 
rivojlanuvchi ob’ektlarni tadqiq qilish jarayonida bilishning mantiqiy va tarixiy 

---

21 
usullari birligini nazarda tutadi. Mantiqiy usul o‘rganilayotgan ob’ektni uning 
nazariyasi shaklida qayta tiklaydi, tarixiy usul esa – uning tarixi shaklida qayta 
tiklaydi. Tabiiy-ki, ular bir-birini to‘ldiradi.