4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

Tadqiqot gipotezasini yaratish pallasi. 
Gipotezalarni yaratish - ilmiy bilimlarni rivojlantirishning eng asosiy 
metodlaridan biri bo‘lib hisoblanadi, bu jarayon gipotezani ilgari surish va uni 
keyinchalik eksperimental va xatto, nazariy tekshiruvdan o‘tkazishdan iborat; bu 
tekshiruvda yo gipoteza tasdiqlanadi va u fakt, konsepsiya, nazariyaga aylanadi, yo
gipoteza inkor etiladi, unda endi yangi gipoteza ilgari suriladi va xokazo. Gipoteza, 
aytish mumkin-ki, bo‘lgusi ilmiy bilimning (extimoliy, joiz ilmiy bilimning) modeli 
bo‘lib hisoblanadi. 
Ilmiy gipoteza ikki xil ma’noda keladi: yo kuzatilayotgan xodisa va jarayonlar 
o‘rtasidagi u yoki bu bog‘lanish shakli to‘g‘risidagi taxmin sifatida, yo 
kuzatilayotgan xodisa, jarayonlar bilan ularning ichki asosi o‘rtasidagi bog‘lanish 
to‘g‘risidagi taxmin sifatida. Birinchi turdagi gipotezalar tavsifiy, ikkinchi turdagi 
gipotezalar esa tushuntiruvchi gipotezalar deb ataladi. Ilmiy taxmin sifatidagi 
gipoteza erkin fol ochishdan shu bilan farq qiladi-ki, gipoteza bir qator talablarga 
javob beradi. Bu talablarning bajarilishi gipotezaning yashovchanligi shartlarini 

---

27 
xosil qiladi. 
Birinchi shart – gipotezaning yashovchanligi. Gipoteza taxlil qilish uchun 
ilgari surilayotgan xodisa va jarayonlarning butun majmuini (ya’ni yaratilayotgan 
nazariyaning butun predmetli sohasini) imkoni boricha boshqa, avvalgi ilgari 
surilgan faktlar va ilmiy g‘oyalar bilan ziddiyatga bormasdan tushuntirishi lozim. 
Ammo, agar ushbu xodisalarni avvaldan ma’lum faktlar bilan ziddiyatga bormasdan 
tushuntirishning iloji bo‘lmasa, unda avvalroq isbotlangan fikrlar bilan ziddiyatga 
boruvchi gipotezalar ilgari suriladi. 
Ikkinchi shart: gipotezani tekshirish mumkinligi. Gipoteza bu xodisalarning 
bevosita kuzatilmaydigan muayyan bir asosi to‘g‘risidagi taxmin, va u faqatgina 
undan kelib chiquvchi xulosalarni, natijalarni tajriba bilan taqqoslash yo‘li orqali 
tekshirilishi mumkin. Xulosalar, natijalarni tajriba orqali tekshirish mumkinmasligi 
gipotezani tekshirish mumkinmasligini anglatadi. 
Uchinchi shart: gipotezani iloji boricha kengroq xodisalar doirasiga tadbiq 
qilish mumkinligi. Ya’ni, xodisa va jaryonlarni tushuntirish uchun maxsus ilgari 
surilgan gipotezadan nafaqat tegishli xodisa va jarayonlar chiqarilishi lozim, balki 
bir qarashda dastlabkilar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan xodisalar va 
jarayonlarning kengroq sinfi ham chiqarilishi lozim. 
To‘rtinchi shart: gipotezaning maksimal joiz bo‘lgan prinsipial oddiyligi. Bu 
shart yengillik, oson yetish mumkinlik yoki soddalik talabi sifatida tushunmasligi 
kerak. Gipotezaning amaldagi, xaqiqatdagi oddiyligi uning yagona asosdan kelib 
chiqib, sun’iy tuzilmalar va erkin gumonlarga yo‘l qo‘ymasdan, har bir yangi 
holatda yangi va yangi gipotezalarni ilgari surmasdan imkoni boricha turlicha 
xodisalar, jarayonlarning kengroq doirasini tushuntirib berishdan iborat. 
Gipotezaning bu 4 asosiy yashovchanlik shartlariga rioya etish - xali “gipoteza 
nazariyaga aylandi”, degani emas, lekin ularning yo‘qligida taxmin umuman ilmiy 
gipoteza roliga da’vogarlik qila olmaydi.
Gipotezaning ushbu asosiy ilmiy yashovchanlik shartlaridan tashqari yana bir 
qator jixatlarni qayd etish lozim. Chunonchi, gipoteza tadqiqotchi tomonidan 
qo‘yilgan muammo o‘rganiladigan bir muayyan predmetli sohaning qat’iy 
chegaralarida ta’riflanishi lozim. Xususan, nafaqat gumanitar va ijtimoiy fanlar 
bo‘yicha, balki texnik, tabiiy fanlar bo‘yicha doktorlik dissertatsiyalarda ham 
gipotezani, undan keyin esa butun tadqiqotni shakllantirishda ko‘pincha o‘z 
predmetli sohasidan chetga chiqib ketishlar ro‘y beradi. Natijada ushbu ish bo‘sh, 
mujmal bo‘lib qoladi, tadqiqotchi goxida o‘zi nima bilan shug‘ullanayotganini 
anglamay qoladi. 
Xar qanday gipotezani faqat shunda unumli qo‘llash mumkin-ki, qachonki 
tadqiqotchi, xali tadqiqot tugamasdan, gipotezani fanda qabul qilinib bo‘lgan 
bilimlar sifatida qo‘llayotgan bo‘lsa, ya’ni gipotezadan qabul qilingan bilimlar 

---

28 
tizimi sifatida kelib chiqsa. Aks holda olim qat’iy, ketma-ket fikrlay olmaydi, 
muayyan mantiqiy xulosalar chiqara olmaydi, ularni empirik tekshira olmaydi. 
Boshqa xech qanday usul bilan olim gipotezadan kelib chiqqan xulosalar qabul 
qilinib bo‘lgan faktlar bilan qaerda va nimada mos kelmasligini hamda yangi 
faktlarni qidirib topishda qaerda va nimada xalaqit berishini bila olmaydi. 
Tadqiqotchi nafaqat yangi gipotezalarni ilgari surishga, balki muqobil 
gipotezalarni tanlash va taxlil qilishga ham tayyor turishi kerak, - chunki ko‘pincha 
fanda aynan bir xodisa va jarayonlarga turlicha gipotezalar yordamida tushuntirish 
olinadi. Bunday gipotezalarning tanqidiy taxlili ko‘p vaqt va kuch talab qiladi, 
murakkab masalalar – empirik, nazariy, mantiqiy masalalarni yechish bilan bog‘liq. 
Muqobil gipotezalarning mavjudligi fan taraqqiyotining muhim zamini, dastlabki 
sharti hisoblanadi, chunki olinayotgan natijalarni talqin qilish va ishlatishda 
noto‘g‘ri aqidaga yo‘l qo‘ymaslik imkonini beradi. 
Tadqiqotni loyixalash fazasining keyingi bosqichi – uning aniqlangan 
maqsadi, me’zonlari va tuzilgan gipotezaga asoslanib tadqiqotning tuzilishini 
shakllantirishdir, u tadqiqotning vazifalarini aniqlash va uni rejalashni aniqlash 
bosqichlaridan iborat.