4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

 
.5-rasm. Nazariya mantiqiy tuzilmasining qurilmasi 
Nazariyaning strukturaviy elementlarini sanab o‘tamiz, chunki bu 
tadqiqotchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin: algoritm, apparat (didaktik, 
tushunchaviy apparatlar va xokazolar); sinflanishlar; me’zonlar; metodikalar; 
metodlar; mexanizmlar (mexanizmlar sinflari); modellar (bazisli, prognostik, grifli, 
ochiq, yopiq, dinamik, modellar komplekslari va xokazo); yo‘nalishlar; asoslashlar; 
asoslar; paradigmalar; parametrlar; davrlashtirishlar; yondashuvlar; tushunchalar 
(rivojlanuvchi tushunchalar, tushunchalar tizimi va xokazo); uslublar; prinsiplar; 
dasturlar; protseduralar; yechimlar; tizimlar (ierarxik tizimlar, bosh tizimlar va 
xokazolar); mazmun; usullar; vositalar; sxemalar; strukturalar; strategiyalar; fazalar; 

---

39 
moxiyatlar; taksonomiyalar; tendensiyalar; texnologiyalar; tipologiyalar; talablar; 
shartlar; omillar (tizim xosil qiluvchi omillar va xokazolar); shakllar (shakllarning 
majmui va xokazo); funksiyalar; tavsifnomalar (moxiyat tavsifnomalari va xokazo); 
maqsadlar (maqsadlar majmui, maqsadlar ierarxiyasi); bosqichlar va xokazo. 
Kuchli versiyadagi fanlar tarmoqlarida bu ro‘yxatga yana teoremalar, 
lemmalar, da’volar qo‘shiladi. Markaziy tizim xosil qiluvchi element (bo‘g‘in) 
sifatida esa nazariya, konsepsiya, g‘oya, yagona tadqiqot yondashuvi, aksiomalar 
tizimi yoki aksiomatik talablar tizimi va xokazolar kelishi mumkin. Ilm-fanning 
ba’zi tarmoqlarida, masalan, ximiya, farmasevtika, mikrobiologiya va xokazolarda 
markaziy tizim xosil qiluvchi bo‘g‘in sifatida ko‘pincha tadqiqotchining ko‘p yillik 
mexnatlari mevasi bo‘lgan yangi ximiyaviy modda, yangi dori, yangi vaksina va 
xokazolarning olinish fakti namoyon bo‘lishi mumkin. Keyin esa ularni qo‘llash 
shartlari, prinsiplari va xokazolar ochib beriladi. 
Umuman olganda, asosli holda ta’kidlash mumkin-ki, nazariyalar 
(konsepsiyalar)ning umumiy mantiqiy strukturasi yagonadir. 
Empirik bosqich. Tajriba-eksperimental ish. Tadqiqotning o‘ziga xosligi 
shundan iborat-ki, tajriba-eksperimental ish, ko‘pincha tadqiqotchi vaqt 
byudjetining katta qismini egallagani bilan, faqatgina u tomonidan avval qilingan, 
gipotezadan boshlangan, nazariy ishlanmalarni tasdiqlash yoki inkor qilish 
uchungina xizmat qiladi. 
Garchi bir qarashda tadqiqotning tajriba-eksperimental qismi tadqiqotchi 
tomonidan barcha nazariy ishlanmalar yakunlanib, aniqlanib va chiqarib bo‘lingach 
boshlangandek tuyulsada, baribir, qoidaga ko‘ra, tadqiqotchi tajriba-eksperimental 
ishga ancha oldin kirishadi. Chunki, tadqiqotchining gipotezaini tasdiqlaydigan yoki 
inkor qiladigan aynan kerakli tajriba ishlari va aynan o‘sha eksperimentlar 
tashkillashtirilib, o‘tkazilishidan avval tadqiqotchi tajriba-eksperimental ishni 
rejalashtirish va tashkillashtirishning, uning natijalarini taxlil qilish va 
umumlashtirishning dastlabki ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, 
ushbu dastlabki bosqich kerakli yondashuvlarni tanlash, kerakli vositalarni topish va 
boshqalar amalga oshirish imkonini beradi. 
Avval aytilganidek, har bir muayyan tadqiqotdagi tajriba-eksperimental ish 
o‘ta o‘ziga xosdir, chunki u to‘lig‘icha muayyan tadqiqotning mazmuni bilan 
belgilanadi va umumiy holda ta’riflanishi dargumondir.