4-mavzu. Tadqiqot jarayoni bosqichlari reja: Tadqiqotlarni loyihalashtirish bosqichi Tadqiqotning texnologik fazasi

Tushunchalar apparati bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana 
bir holni ta’kidlash lozim. har bir muayyan tadqiqotda ishlatiladigan tushunchalar 
apparatini tanlab olish va tizimlashtirish uning predmeti, qo‘yilgan maqsadlari va 
vazifalari bilan belgilanadi. Shuning uchun tushunchalarning doimiy tizimi orqali 
ifodalanadigan xodisa va jarayonlarning moxiyati mualliflik nuqtai nazar bilan 
belgilanadi, har bir tadqiqotdagi tushunchalar tizimi esa u yoki bu darajada 
mualliflik hisoblanadi (u aniq, tiniq, tartibli yoki aksincha, mujmal, ziddiyatli 
bo‘lishi mumkin). 
Nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish. Yaratilayotgan ilmiy 
konsepsiya, nazariyaning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonidan tashqari (bu 
xaqida keyinroq batafsil to‘xtalamiz), nazariy tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini 
barpo qilish, xuddi shuningdek, empirik tadqiqotning nazariy qismi tuzilmasini 
barpo qilish o‘ta variativ (ko‘p variantli) hisoblanadi va to‘laligicha har bir muayyan 
tadqiqotning predmeti, maqsadlari va vazifalari bilan belgilanadi. Barchasi uchun 
umumiy bo‘lib ba’zi jixatlari hisoblanadi holos, quyida shularni ko‘rib chiqamiz. 
Tadqiqotning mantiqiy tuzilmasini barpo qilishda ko‘pincha turli 
sinflanishlarni ishlatish va o‘z sinflanishlarini kiritish zarurati paydo bo‘ladi. Xatto-
ki, bunday sinflanishlarning bo‘lishi ma’qul hisoblanadi –ular ishga ijobiy ta’sir 
qiladi, ma’lum barqarorlik, tartibni yuzaga keltiradi. Sinflanishga qo‘yiladigan 
asosiy talablar
1
: 
1. 
Xar bir sinflanish faqatgina bir asos bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin. 
Extimol, bu eng ko‘p buziladigan, eng asosiy talabdir. Muayyan sinflanishni 
kiritishda darxol savol qo‘yilishi lozim – qanday asos bo‘yicha u kiritilmoqda? 
Sinflanishning asosi bu – bosh, umumiy tushuncha hajmini (mazkur sinflanish 
bo‘yicha tasniflanayotgan ob’ektlarning butun majmuini) turlarga (tur 
tushunchalari – ushbu majmuaning a’zolari, qismlari) bo‘lish imkonini beruvchi 
1
Tarixda yaxshi chiqmagan, muvaffaqiyatsiz (keltirilgan talablarga javob bermaydigan) sinflanish misoli mavjud - 
«Xitoy saroy donishmandlari tomonidan xayvonlarning sinflanishi»: «Xayvonlar quyidagilarga bo‘linadi: a) 
Imperatorga tegishli bo‘lgan, b) balzamlangan, v) qo‘lga o‘rgatilgan, g) sut emuvchi cho‘chqachalar, d) sirenalar, e) 
ertaksimon, j) daydi itlar, z) mazkur sinflanishga kiritilganlar, i) jinniga o‘xshab quturganlar, k) sanalmaydiganlar, l) 
tuya junidan qilingan juda ingichka mo‘yqalam bilan chizilganlar, m) boshqalar, n) ko‘zachani xozirgina sindirganlar, 
o) uzoqdan chivinga o‘xshaganlar». 

---

34 
belgidir. Masalan, umumta’lim maktabini boshlang‘ich, to‘liqsiz o‘rta va o‘rta 
maktabga bo‘lish uchun asos bo‘lib o‘quvchilarga har bir bosqichda beriladigan 
umumiy ta’lim darajasi xizmat qiladi. Shu bilan birga, masalan, bir sinflanishda 
muayyan maktab o‘quvchilarini yoshi bo‘yicha va o‘zlashtirishi bo‘yicha, yoki 
fakultativ mashg‘ulotlarga borishi bo‘yicha bo‘lish mumkin emas.
2. 
Sinflanish a’zolari hajmi butun tasniflanayotgan sinf hajmiga aynan 
teng bo‘lishi lozim. Bu degani, masalan, barcha uchburchaklarni burchaklarining 
kattaligi bo‘yicha o‘tkir burchakli, to‘g‘ri burchakli, o‘tmas burchakli 
uchburchaklarga bo‘ldik – unda bu asos bo‘yicha boshqa xech qanday uchburchak 
bo‘lmasligi kerak. 
3. 
Xar bir ob’ekt faqat bir quyisinfga tushishi mumkin holos. Masalan, 
barcha butun sonlarni juft, toq va sodda sonlarga sinflash mumkin emas. Chunki 
bunda 5, 7, 11 va boshqa sonlar bir vaqtning o‘zida ikki sinfga tushib qoladi – ular 
ham toq, ham sodda sonlar. 
4. 
Sinflanish a’zolari o‘zaro bir-birini istisno qilishlari kerak; bu degani, 
ulardan xech biri boshqasining hajmiga kirmasligi kerak. Masalan, ilmiy kitoblarni 
monografiyalar, darsliklar, ma’lumotnomalar va matematika bo‘yicha kitoblarga 
bo‘lish mumkin emas. 
Matematika bo‘yicha kitoblar monografiya ham, darslik ham, ma’lumotnoma 
ham bo‘lishi mumkin. 
5. 
Quyisinflarga bo‘lish uzluksiz bo‘lishi kerak, ya’ni eng yaqinda 
bo‘lgan quyi sinfni olish kerak va uzoqroqdagi bo‘lgan quyisinfga sakrab ketmaslik 
kerak. Aytaylik, tadqiqotlarni fizika, ximiya, biologiya, ekologiya va xokazolar 
sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin, lekin ximiya, biologiya, ekologiya 
va elektrodinamika (fizika bo‘limi) sohasidagi tadqiqotlar sifatida sinflash mumkin 
emas. Sababi, oxirgi holatda biz eng yaqin bo‘lgan quyisinf (fizika)dan uzoqroqdagi 
bo‘lgan quyisinf – fizikaning bir bo‘limiga “sakrab” ketdik. 
Yana shuni qo‘shib qo‘yish mumkin-ki, ob’ektlar, xodisalar, jarayonlarning 
aynan bir sinfiga turlicha asos-belgilar bo‘yicha turlicha sinflanishlar qo‘llanishi 
mumkin. Chunonchi, mebel quyidagicha sinflanishi mumkin: 
- 
o‘zi tayyorlangan material asosi bo‘yicha: yog‘ochli, metalli, plastmassali 
va xokazo; 
- 
dizaynining uslubi asosi bo‘yicha: klassik, ampir, viktorian, modern va 
xokazo; 
- 
rangi asosi bo‘yicha: qora, oq, jigarrang va xokazo; 
- 
funksional mo‘ljallanishi asosi bo‘yicha: stollar, stullar, shkaflar va xokazo. 
Ya’ni, aynan bir ob’ektlar ko‘pgina asos bo‘yicha sinflanishi mumkin. 
Ishning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayonida tadqiqotchi ko‘pincha 
“mantiqiy ayrilish”ga duch keladi – “A” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “B” 

---

35 
yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin, “S” yo‘nalishga qarab yurish ham mumkin. 
Bunday “ayrilish”lar tadqiqotchining yo‘lida ko‘p uchraydi, barchasini o‘tib 
chiqishga, tabiiy-ki, uning vaqti yo‘q, bunga uning butun xayoti ham yetmaydi. 
Shuning uchun tadqiqotchi asosiy, istiqbolli deb hisoblagan yagona yo‘l tanlanadi. 
Agar “ayrilish” butun ish uchun prinsipial ahamiyatga ega bo‘lsa, bunday holatlarda 
- nima uchun bu yo‘nalish tanlanganini asoslab berish lozim bo‘ladi. Lekin “boshqa 
yo‘nalish nega tanlanmadi”, deb o‘zini oqlab o‘tirish ham kerak emas. Chunki ilmiy 
ishlar mantiqini barpo qilish tajribasiga ega bo‘lgan hamma ilmiy xodimlar bunday 
“mantiqiy ayrilishlar” xaqida o‘z tajribasidan biladilar, va bunday tanlov, agar u 
asoslangan bo‘lsa, tabiiy hisoblanadi. 
Ko‘pincha tadqiqotchi o‘z mantiqiy tuzilmalarini turlicha sinflashlar 
bo‘yicha, turlicha jixatlarda taqsimlash lozim bo‘lgan vaziyatga to‘qnash keladi. Va 
bu yerda har bir tadqiqotchi albatta boshi berk ko‘chaga (tupikka) duch keladi – 
qanday qilib bu barcha jixatlarni takrorlashlarsiz ta’riflash mumkin? Lekin buni 
amalga oshirib bo‘lmaydi! Endi - bir jixat, bir sinflanish asosiy deb qabul qilinadi, 
boshqalar bo‘yicha material esa ichida bayon etiladi, ya’ni bunda anchagina 
mazmun boyligi yo‘qotiladi. Boshqa yo‘l yo‘q. 
Va nixoyat, qayd etish lozim-ki, turli asoslar (bu asoslarni ajratish uchun o‘z 
navbatida boshqa asoslar mavjud) bo‘yicha sinflanishlar majmui sinflanishlar tizimi 
deb ataladi. Sinflanishlar tizimini barpo qilish va taxlil qilish nazariy tadqiqotning 
mantiqiy tuzilmasida muhim rol o‘ynaydi, chunki tegishli predmetli sohani 
(predmetli soha sinflanishlar tizimining asoslarini sinflash asosini aniqlab beradi) 
aniq-ravshan belgilab olish imkonini beradi, ushbu predmetli sohada o‘zaro bog‘liq 
bo‘lgan quyi sohalarni ajratish imkonini beradi, “oq dog‘larni” – istiqbolli tadqiqot 
predmetlarini yoki metodlarini belgilab olish imkonini beradi. Undan tashqari, 
muayyan asosning barcha sinflarini tadqiq qilish umumlashtirishni amalga oshirish 
imkonini beradi. 
Sinflanishlar tizimi mavjud asoslarning bir qismini yo‘qotish, o‘chirish 
va/yoki yangilarini qo‘shish hisobiga modifikatsiyalanishi mumkin. Chunonchi, 
yuqoridagi misolda “tadqiq qilinayotgan birikma bilan o‘zaro aloqaga kiruvchi 
moddalar konsentratsiyasi” asosi bo‘yicha sinflanishni qo‘shish mumkin. Shunga 
yarasha, tadqiqot predmeti ham kengroq tus oladi. 
Shunday qilib, sinflanishlar tizimi tadqiqot predmetining butunligini va 
to‘laligini ta’minlashning samarali mantiqiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ular 
tadqiqotchining o‘zi uchun qulaydir (tadqiqotchi predmetli sohani tartibga solish 
lozim bo‘lganda, nima qilindi-yu, nimani endi qilish kerakligini tushunish uchun 
ilmiy faoliyatni tashkil qilish jarayonida qo‘llaydi). Bundan tashqari, ular tadqiqot 
natijalarini ko‘rsatish shakli sifatida ham qulaydir, ya’ni, masalan, tegishli maqola 
yoki kitobni o‘qiyotgan kasbdoshi barcha olingan natijalar majmuini tezda qamrab 

---

36 
olishi uchun. 
Nazariya (konsepsiya) ning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish. Dastavval “u 
yoki bu fanning nazariyasi” va “ilmiy nazariya” tushunchalarini ajratib olsak. 
Fanning nazariyasi deyilganda ilm-fanning u yoki bu sohasidagi – fizika, biologiya 
va xokazolardagi barcha nazariy bilimlar majmui tushuniladi. Shu bilan birga, har 
bir ilmiy sohada ko‘plab ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar) mavjud – sababi, 
moxiyatan, har bir yaxshi yozilgan doktorlik dissertatsiyasi bir butun nazariya 
(konsepsiya) hisoblanadi. Quyida ilmiy nazariyalar (konsepsiyalar)ni barpo qilish 
to‘g‘risida gap ketadi. 
Nazariya (konsepsiya) ning mantiqiy tuzilmasini barpo qilish jarayoni ikki 
bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – induksiya bosqichi – aniqlik, konkretlikdan 
abstraktlikka qarab yurish, bunda tadqiqotchi o‘z nazariyasining markaziy tizim 
xosil qiluvchi bo‘g‘inini – konsepsiyani, aksiomalar yoki aksiomatik talablar 
tizimini, yoki yagona tadqiqot yondashuvini va xokazolarni aniqlab olishi lozim. 
Qayd etish lozim-ki, “konsepsiya” termini ikki xil ma’noda ishlatiladi. 
Birinchidan, yetakchi g‘oya, bir narsaning asosiy fikri sifatida ishlatiladi. 
Ikkinchidan, nazariyaning sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu yerda esa biz ushbu 
terminni ikkala ma’nosida ham ishlatamiz: birinchi holatda – konsepsiya to‘g‘risida 
qisqa, sermazmun ta’rif sifatida gapirganimizda; ikkinchi holatda – (qisqa ta’rif 
sifatidagi) konsepsiya rivojlanib, konseptual fikrlar, prinsiplar, omillar, sharoitlar, 
mexanizmlar va boshqalarga - nazariyaning sinonimi sifatidagi konsepsiyaga 
aylanganda.
Ushbu induktiv bosqichda “kuchsiz versiyali” fanlar tarmoqlarida 
umumlashtirish uchun yagona asos bo‘lib, shubxasiz, sinflanishli yondashuv 
hisoblanadi 
– tadqiqotchi mavjud natijalarni birlashtirishi, “yig‘ishi”, 
umumlashtirishi mumkin bo‘lgan tegishli sinflanish asoslarini qidiradi. 
Natijalarni umumlashtirish, “yig‘ish” jarayonida tadqiqotchi bir tomondan, 
nazariyaning to‘laligi talablari nuqtai nazaridan xadeb o‘zining predmetli sohasiga 
murojaat qilishiga to‘g‘ri keladi – predmetli sohada qanday bo‘shliqlar paydo bo‘ldi, 
- ularni keyinchalik bartaraf etish, to‘ldirish lozim bo‘ladi, shu jumladan, extimol, 
qo‘shimcha tajriba-eksperimental ishlar orqali yoki boshqa mualliflardan natijani 
o‘zlashtirish orqali. Boshqa tomondan, yana o‘sha barpo qilinayotgan nazariya, 
konsepsiyaning to‘laligi talablari hamda o‘zaro zid kelmasligi talablari nuqtai 
nazaridan kelib chiqib olinayotgan umumlashtirishlarni va predmetli sohani doimo 
olinayotgan nazariy natijalar majmui bilan solishtirib borish lozim. 
Induksiya bosqichida tadqiqotchi barcha o‘zida mavjud bo‘lgan natijalarni, 
barcha qiziqish uyg‘otadigan holatlarni batafsil yozib boradi. Keyin ularni guruxlab, 
sinflashning muayyan asoslari bo‘yicha birlamchi umumlashtirishga “yig‘ib 
boradi”, keyin ikkinchi tartibli umumlashtirishga (yana muayyan asoslar bo‘yicha) 

---

37 
yig‘adi va xokazo – induktiv jarayon – abstraktlash – aniqlikdan abstraktlikka, 
juz’iylikdan umumiylikka qarab yurish ro‘y beradi, toki barcha natijalar mualliflik