4-mavzu: tog‘ jinslari va minerallar. Reja

Silikatli va alyumosilikatli minerallar 
Silikatlar sinfiga litosferani tashkil etuvchi va son jihatdan eng ko‘p bo‘lgan 
minerallar kiradi. Ularning umumiy soni 800 taga yaqin bo‘lib, yer po‘sti 
massasining 90 % ga yaqinini tashkil etadi. Silikatlar ko‘pchilik tog‘ jinslari, 
ayniqsa magmatik va metamorfik jinslarni hosil qiluvchi asosiy minerallar 
hisoblanadi.
Silikatli minerallar orasida eng ko‘p tarqalganlari avgit, aktinolit, andaluzit, 
berill, bronzit, vezuvian, vollastonit, gedenbergit, gipersten, diopsid, dioptaz, 
jadeit, kaolinit, kianit (disten), kordierit, lazurit, leysit, montmorillonit, nefelin, 
olivin, pirofillit, dala shpatlari, rogovaya obmanka, rodonit, serpentin, sillimanit, 
sodalit, spodumen, stavrolit, talk, titanit (sfen), topaz, tremolit, turmalin, xlorit, 
xrizokolla, seolitlar, sirkon, soizit, egirin va boshqalar hisoblanadi. 
Silikatlar tarkibida asosiy elementlardan biri kremniy sanaladi. Silikatlar 
strukturasida har bir kremniy ioni Si
4+
atrofida kislorodning O
2- 
to‘rtta ioni 
joylashgan bo‘ladi. Bu kremnekislorodli anionli guruhning [Si0
4
]
4+
fazoviy 

---

joylashishi markazida Si
4+
, uchlarida esa 0
2-
joylashgan tetraedr deb faraz qilinishi 
mumkin.
Aynan shu kremnekislorodli tetraedr barcha silikatlar strukturasi uchun asos 
sanaladi. Kremnekislorodli tetraedrlar silikatlar strukturasida bir-biridan alohida 
joylashgan yoki kislorodning umumiy ioni orqali bir-biri bilan uchlari orqali tutashgan 
bo‘lishi mumkin. Shu tariqa oddiy va ancha murakkab bo‘lgan karkasli, orolli, 
zanjirli va varaqli strukturalar vujudga keladi.
Karkas strukturali alyumosilikatlar [Si
3
A10
8
] yoki [Si
2
Al
2
0
8
] turdagi 
murakkab umumiy radikalga ega bo‘lgan alyumo- va kremnekislorodli 
tetraedrlarning uch o‘lchamli uzluksiz karkasidan iborat bo‘ladi. Tetraedrlardagi 
kislorodning barcha atomlari umumiy bo‘lgan karkas strukturasi asos hisoblanadi 
va karkas faqat kremnekislorodli tetraedrlardan tuzilgan holda u kvars karkasi 
sifatida neytral bo‘ladi. Alyumosilikatlarda karkas strukturalarining borligi va turli-
tumanligi ularda alyumokislorodli tetraedrlarning mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lib, 
bunda ortiqcha manfiy zaryad turli kationlar bilan kompensatsiyalangan bo‘ladi. 
Tashqi sharoitlarda beqaror bo‘lgan karkasli alyumosilikatlar parchalanadi, 
gidratatsiyalanadi va natijada slyudalar, gidroslyudalar va gilli minerallar vujudga 
keladi. Ular tarkibi bo‘yicha uch guruhga: dala shpatlari, feldshpatidlar va 
seolitlarga bo‘linishi mumkin. 
Dala shpatlari eng ko‘p tarqalgan jins hosil qiluvchi minerallar hisoblanadi. 
Ular yer po‘sti massasining 50 % dan ortiqrog‘ini tashkil etadi. Dala shpatlari 
ko‘pchilik magmatik va metamorfik jinslarning asosiy tarkibiy qismidir. Dala 
shpatlari keng izomorf qatorlarni: Na[AlSi
3
0
8
] - K[AlSi
3
0
8
] - Ca[Al
2
Si
3
0
8
] hosil 
qiladi, odatda tarkibida Sr
2+
, Va
2+
ga ega bo‘ladi. Tarkibi bo‘yicha dala shpatlari ikkita 
katta guruhga: kaliy-natriyli dala shpatlari (KDSh) yoki oddiy kaliyli dala shpatlari, 
va natriy-kalsiyli dala shpatlari yoki plagoklazlarga bo‘linadi. 
Barcha dala shpatlarining xossalari o‘zaro juda yaqin. Ular yaxshi 
shakllangan prizmasimon kristallar sifatida turli donali kristalli agregatlarni tashkil 
etadi. Ko‘pchiligining rangi oq. Dala shpatlari ikki yo‘nalishda, biri mukammal va 
ikkinchisi o‘rtacha ulanishga ega. Qattiqligi 5-6 orasida o‘zgaradi. 

---