4-modul: Pedagog mas’uliyati va moslashuvchanligi

2. Shaxslararo munosabatlarda moslashuvchanlikning ahamiyati 
Ba'zi odamlar bilan biz o‘zimizni qulay va ishonchli his etamiz va ba’zan 
esa boshqalar bilan mojarolar kelib chiqadi. Birinchi toifa bilan tez birlashib, 
ikkinchisi bilan esa doim umumiy til topa olmay qiynalamiz. Sababi nima? Sababi-
o’zimiz har xil toifadagi insonlarga moslashishimiz lozim. 
Shaxslararo munosabatlarda moslashuvchan bo’lishimizda quyidagilarga 
e’tibor qaratishimiz kerak: 
- Munosabatlarda har qanday shaxsning individual xususiyatlarini ya’ni 
xarakteri, temperament tipini hisobga olish; 
- suhbatda ochiqlik va samimiylik eng muhim ahamiyatga ega ekanligini 
yodda tutish; 
- kelishmovchiliklarning oldini olishga harakat qilish. Buning uchun turli
nizolar paydo bo‘lishiga undaydigan vaziyatlarni oldini olish; 
- munozarali vaqtda eng samarali yo'l - mojaroni to'xtatib, imkon darajasida 
murosaga kelish.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, odatda uzoq vaqt ishlaydigan xodimlar hal 
qiladigan vazifalar hozirgi tashkiliy vaziyatga yaxshi yo‘naltirilgan yosh 
mutaxassislarning qo‘lidan kelmaydi. Bu holda qiyinchiliklarning sabablari, qoida 
tariqasida:
1) Yangi vaziyatni aniqlash va to‘g'ri yechimni topish uchun zarur ma'lumotlarning 
yo‘qligi yoki o‘z vaqtida olinmasligi.
2) Bir tomondan, haddan tashqari e'tibor va xotirani talab qiladigan 
ma'lumotlarning haddan tashqari ko‘payishi, ikkinchi tomondan, yangi vaziyatga 
samarali ta'sir qilish uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlarni tanlashni qiyinlashtiradi.
3) Bir vaqtning o‘zida bir nechta ekvivalent vazifalarni hal qilish zaruriyati: 
vaziyatni o‘rganish, qaror qabul qilish, yangi majburiyatlarni bajarish, foydali 
aloqalarni o‘rnatish, kasbiy faoliyatning yangi elementlarini o‘zlashtirish, ayniqsa 
o‘zingizni xatti-harakatlaringizni diqqat bilan shakllantirish. 
4) O‘zingiz haqingizda boshqalarning ijobiy fikrini shakllantirish zarurati, 
baholash sohasida doimiy bo‘lish. Ba'zan o‘zi haqida boshqalarning yoqimsiz 

---

fikrlarini, shu korxonaga xos bo‘lgan muayyan ijtimoiy munosabat va stereotiplar 
natijasida vujudga kelgan narsalarni o‘zgartirishga to‘g'ri keladi. Kasbiy 
moslashuvni boshqarish uning muvaffaqiyati va muddatlariga ta'sir qiluvchi 
omillarga faol ta'sir ko‘rsatadi.
Yirik korxonalar, qoida tariqasida, xodimlarni moslashtirish bo‘yicha 
ixtisoslashgan xizmatlarga ega. Ular mustaqil tarkibiy birliklar sifatida harakat 
qilishlari yoki boshqa funktsional birliklarning (inson resurslari, ish haqi va 
boshqalar) bir qismi bo‘lishlari mumkin. Ba'zan moslashuv bo‘yicha 
mutaxassisning lavozimi ustaxonalarni boshqarish tuzilmalari shtatlari ro‘yxatiga 
kiritiladi.
Adaptatsiya xizmatining asosiy vazifalari: 1) Korxonalarni boshqarish 
funktsional xizmatlarini jalb qilgan holda ishlab chiqish va amalga oshirish: 
Muvaffaqiyatsiz ishchining ishidan kelib chiqadigan salbiy oqibatlarni 
kamaytirish; Ishchi kuchini barqarorlashtirish; Ishchilarning mehnatga qaytishini 
rag'batlantirish; Ishdan qoniqishni yaxshilash. 2) Mutaxassislarning kasbiy 
moslashuvi bilan bog'liq bo‘lgan korxonaning barcha qismlarining faoliyatini 
muvofiqlashtirish (ma'muriyat, korxonaning funktsional xizmatlari, tarmoq 
menejerlari). Adaptatsiya xizmati faoliyatining natijalari - bu nikoh darajasining 
pasayishi, kadrlar almashinuvi, asbob-uskunalar va asboblarning ishdan chiqishi, 
mehnat intizomining buzilishi. Moslashuvning taxminiy tartibi quyidagicha: 
Korxona bilan tanishish, uning xususiyatlari, ichki ish tartibi va boshqalar. 
Jamoani tanishtirish marosimi, ish joyi bilan tanishtirish. Rahbar bilan suhbat. 
Ijtimoiy imtiyozlar va imtiyozlar bilan tanishish. Yong'in xavfsizligi va xavfsizlik 
bo‘yicha qo‘llanma. Maxsus dasturda o‘qitish. Ish joyingizda ishlang. Yosh 
mutaxassislarga alohida e'tibor ishning dastlabki uch oyida, yangi kasbiy 
faoliyatning etarli darajada rivojlanmagan darajasi ta'sir ko‘rsatganda ko‘rsatilishi 
kerak.
Xodimlarni 
moslashtirish 
jarayonlarini 
optimallashtirish 
dasturi 
quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin:

---

1) Yosh mutaxassisga korxona va uning mahsulotlari to‘g'risida asosiy 
ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan axborot nashrining taqdimoti. 
2) Korxonaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi, hozirgi holati to‘g'risidagi 
foto va video materiallarni ko‘rish.
3) Yosh mutaxassislarning korxonaning yetakchi menejerlaridan biri bilan 
uchrashuvi.
4) Turli xil usullar bilan yosh mutaxassisga u uchun paydo bo‘lgan savollarni 
berish va ularga malakali, har tomonlama javob olish va h.k. 
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, moslashuv davrida yosh 
mutaxassislarni qo‘llab-quvvatlash dasturi, xodim o‘zi uchun odatiy ish ritmiga 
kirganda va charchamasdan professional funktsiyalarni bajarganda muvaffaqiyatli 
yakunlangan deb hisoblanadi. Professional moslashuv - bu insonning kasbga 
kirishi va uning kasbiy muhit va faoliyat bilan o‘zaro munosabatlarini 
uyg'unlashtirish jarayoni.
Mutaxassisning kasbiy moslashuvining o‘ziga xosligi tashqi va ichki 
xususiyatlar bilan bog'liq. Tashqi mutaxassisning kasbiy moslashuv jarayoniga 
ta'sir qiluvchi holatlar, omillar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
a) tarkibiy xususiyatlar, maqsadlar, tashkilot, ishlatiladigan vositalar, kasbiy 
faoliyat texnologiyalari;
b) kasbiy faoliyat olib boriladigan ijtimoiy va boshqa shartlarning o‘ziga xosligi; 
v) tashkilotdagi xodimlarning norasmiy, psixologik aloqalari va munosabatlarining 
ustunlik qiladigan tizimi. 
Bularning barchasi fan sohalarining o‘ziga xosligini, mutaxassisning kasbiy 
moslashuvini yaratadi. Mahalliy mutaxassisning kasbiy moslashuvi holatlari - bu 
uning moslashuvchan salohiyati darajasi, shaxs va organizm sifati sifatida 
moslashuvning rivojlanish darajasi, kasbiy faoliyatni ushbu faoliyat talablariga 
moslashtirish. Mutaxassisning kasbiy moslashuvida asosiy, hal qiluvchi rolni 
tashqi sharoitlar, mavzular va shaxsning kasbiy moslashuvi sohalari o‘ynaydi. 
Aynan aynan yosh mutaxassis (va nafaqat) mutaxassis kelgan sohaga kirishadi. 
Mutaxassisning kasbiy moslashuvi uning atrof-muhit bilan kasbiy hamkorligining 

---

quyidagi asosiy fan yo‘nalishlarida amalga oshiriladi: - kasbiy faoliyat: kasbiy 
faoliyatga moslashish (uning mazmuni, maqsadlari, vositalari, amalga oshirish 
texnologiyasi, faoliyat turi va intensivligi); - tashkiliy va tartibga soluvchi: ishlab 
chiqarish, mehnat intizomi, tashkiliy me'yorlar, qoidalar va hokazolar talablariga 
moslashish; - ijtimoiy va professional: kasbiy rolga moslashish ijtimoiy 
funktsiyalar, ijtimoiy va kasbiy maqom (o‘qituvchi, shifokor, harbiy xizmatchi, 
advokat, muhandis) va boshqalar; - ijtimoiy-psixologik: ijtimoiy-psixologik rol 
funksiyalariga moslashish, yozilmagan, norasmiy normalar, qoidalar, qadriyatlar, 
munosabatlar va boshqalar. mehnat jamoasida, tashkilotda; - so‘zning keng 
ma'nosida ijtimoiy: mutaxassisning kasbiy faoliyati amalga oshiriladigan ijtimoiy 
sharoitga moslashish - ijtimoiy-siyosiy, etnik, huquqiy, diniy va boshqa muhit.
Yosh mutaxassisning kasbiy moslashuvi doimiy ravishda davom etadigan 
jarayon bo‘lib, u o‘zining dinamikasi, mazmunli va boshqa xususiyatlariga ega. 
Uning muvaffaqiyati ko‘plab holatlarga bog'liq, ular orasida yetakchi rol o‘ynaydi: 
1) mutaxassisda zarur ichki shart-sharoitlar mavjud: tegishli tayyorgarlik, 
moslashuvning yetarli darajasi, kasbiy faoliyat uchun motivatsiya, ushbu 
faoliyatning mazmuni va shartlari to‘g'risida aniq fikrlar;
2) mutaxassis, menejerlar va umuman mehnat jamoasining kasbiy moslashuv 
jarayoniga alohida ahamiyati;
3) mutaxassisning xususiyatlarini, ushbu jarayonning ham, ijtimoiy muhitning 
rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olgan holda moslashtirish jarayonini amalga 
oshirish;
4) uning xususiyatlarini bashorat qilish va mutaxassisga zarur psixologik yordam 
ko‘rsatish orqali ushbu jarayon uchun maxsus psixologik yordam. Tizimli 
yondashuv nuqtai nazaridan, bu shartlar o‘zaro bog'liq va yosh mutaxassisning 
kasbiy moslashuvining asosiy mavzularida namoyon bo‘ladi: tashkiliy va me'yoriy, 
kasbiy va faol, shuningdek, ijtimoiy va psixologik rol munosabatlari sohalarida.
Yosh mutaxassisning professional moslashuvi muvaffaqiyati, avvalambor, 
uning shaxsiy va boshqa psixologik xususiyatlariga bog'liq. Ushbu xususiyatlardan 
biri bu mutaxassisning yashash sharoitlari va kasbiy faoliyatni amalga oshirishdagi 

---

faoliyati haqidagi fikrlarining mos kelishi. Boshqa so‘z bilan aytganda, bilimning 
yetarliligi kasbiy faoliyat yanada muvaffaqiyatli moslashishga hissa qo‘shadi va 
aksincha, insonning kelajakdagi hayotiy faoliyatining haqiqiy shartlari haqidagi 
g'oyalari va taxminlarining nomutanosibligi uni kutilmagan qiyinchiliklarni 
boshdan kechirish, psixologik moslashuv jarayonini amalga oshirish uchun ruhiy 
jihatdan tayyor emasligini bildiradi. Mutaxassisni shakllantirish uchun taxminlar 
va haqiqatning to‘liq mosligi odatda muvaffaqiyatsiz bo‘ladi. Tadqiqot shuni 
ko‘rsatdiki, yosh mutaxassislarning aksariyati o‘zlarining g'oyalari va umidlari, 
bitiruvdan so‘ng haqiqiy hayotda uchrashgan narsalarga to‘g'ri kelmaydi. Va 
shuning uchun kasbiy moslashishda ular katta to‘siqlarga duch kelishadi. Shu 
munosabat bilan, mutaxassislarni tayyorlashdagi asosiy muammolardan biri 
talabalarning o‘z kasblari to‘g'risida to‘g'ri tasavvurlarini shakllantirish, ularning 
imkoniyatlari va kutilgan sharoitlarga mos kelishi hisoblanadi. Moslashuv 
jarayoniga ta'sir qiluvchi muhim individual-parametr parametr darajasi va 
xarakteridir.
Xulosa o’rnida shuni aytmochimizki, bizningcha mas’uliyatli ChYoT 
rahbarlari shaxslararo munosabatlarda quyidagilarga e’tibor qaratishlari lozim: