4-tamoyilga binoan, ishlab chiqarishni ekologiyazatsiyalash, y a’ni

Tablatdan oqilona foydalanish asoslari
1. Bir tabiiy resursni himoya qilish yo‘li bilan boshqa tabiiy resursni 
himoya qilishni ta’minlovchi kompleks chora-tadbirlami amalga 
oshirish. Masalan, o ‘rmonlami himoya qilish hisobiga tuproqni suv 
erroziyasidan saqlash.
2. Insonlami tabiatga ko‘rsatayotgan har bir ta’sirlami oqibatlarini 
oldindan aytib berish.
3. Tabiiyga nisbatan yuqori hosildor komplekslar (agrobiot- 
senozlar) hosil qilish.
39

---

4. Наг bir joyning tabiiy va ekologik sharoitlarini hisobga olgan 
holda tabiiy resurslami xalq xo‘jaligiga ketma-ket ravishda jalb etilishini 
tashkil qilish.
5. Tugalanmaydigan resurslarga vaqt va fazoda ratsional qayta 
taqsimlanishini yuqori darajada saqlash.
6. Xomashyo va energiyaning yangi manbalarini izlab topish.
7. Qayta tiklangan resurslarga kengaytirilgan ravishda qayta tiklash 
(meliorativ 
ishlami 
kengaytirish, 
mineral 
o ‘g ‘itlami 
qoilashni 
kengaytirsh, genetika va seleksiya ishlari natijalaridan keng foydalanish, 
hosilni turli kasallik va zararkunandalardan saqlash (fotosintez 
jarayonining samaradorligini oshirish hisobiga).
8. Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslami o ‘rganish va izlab topish, 
ulardan tejamli va kompleks ravishda foydalanish.
9. Atrof-muhit sifatini yaxshilash va resurslar tejash maqsadida 
resurslardan 
yopiq 
siklga 
binoan, 
foydalanishni, 
y a’ni 
sanoat 
chiqindilaridan ko‘p marta qaytadan fodalanishni y o ig a qo‘yish.
Tabiat tomonidan yaratilgan estetik va ilmiy go‘zallikni saqlash, 
landshaftni boyitish.
MONITORING
Jamiyat bilan tabiat o ‘rtasidagi o ‘zaro bog‘liqlikni optimallashtirish 
(muvofiqlashtirish) uchun biosfera haqida obyektiv informatsiya 
(ma’lumot) 
zarurdir. 
Tabiatda 
sodir b o ‘layotgan 
o ‘zgarishlami 
kuzatuvchi va nazorat qiluvchi sistema — monitoring deb ataladi. 
Monitoringning asosiy maqsadi tabiatdagi antropogen o'zgarishlami 
aniqlashdir. Monitoring uch pog‘anadan tashkil topgandir:
1. kuzatish;
2. baho berish;
3. ro ‘y berishi mumkin b o ‘lgan o ‘zgarishlami oldindan aytib berish.
Monitoring antropogen o'zgarishlaming manbalari; antropogen
ta’siming kimyoviy, fizikaviy, biologik omillari va ulaming ta’sirida 
tabiatda sodir bo‘layotgan o ‘zgarishlami 
kuzatadi. 
U biosfera 
elementlaridan qaysi biri inqirozga uchrashi mumkinligi va inqirozga 
olib keluvchi asosiy omillami aniqlaydi. Monitoring mahalliy hamda yer 
shari miqyosida kuzatish ishlarini olib boradi.
Monitoringning quyidagi turlari mavjuddir:
1. 
Sanitar zaharlilik monitoring - atrof-muhitning sifatini (atmosfera, 
havo, suv) tekshiradi, ifloslilik darajasini aniqlab, ulami inson 
salomatligiga ko‘rsatayotgan ta’sirini o ‘rganadi.
40

---

2. Ekologik monitoring - ekologik sistemalar tarkibidagi ro‘y 
berayotgan o'zgarishlar, biogeotsenoz, tabiiy komplekslar va ulaming 
samaradorligini, yer osti boyliklarining zaxiralarini aniqlash bilan 
shug'ullanadi.
3. Biosfer monitoring - tabiatdagi ro ‘y beradigan global-fon 
o ‘zgarishlarini aniqlaydi (radiatsiya, changlilik darajasi, C 0 3, 0 3ning 
miqdori, okean bilan atmosfera o ‘rtasidagi gaz sirkulyatsiyasini, ob-havo 
o‘zgarishlarini).
4. Kosmik monitoring - kosmik apparatlar yordamida kuzatuv 
ishlarini olib boradi.
0 ‘zbekiston Respublikasida turli bosqichlarda: mahalliy, regional va 
global kuzatuv ishlarini olib boruvchi monitoring sistemasi ishlab 
chiqilgan. U quyidagilami o ‘z ichiga oladi:
1. Yer usti suvlarining nazorat qiluvchi stansiya mavjud bo‘lib, u o ‘z 
kuzatuv ishlarini 94 manba, 134 ta tekshiruv nuqtalari, 187 ta namuna 
olish joylarida amalga oshiradi. U yerlarda suvlaming tarkibidagi 
mineral komponentlar, biogen moddalaming miqdori, neft mahsulotlari, 
fenol, xlororganik va fosfororganik pestitsidlar, og‘ir metallar, ftor, 
erimaydigan zarrachalar va boshqalaming miqdori aniqlanadi.
2. Shuningdek, atmosfera yog‘in-sochinlarining kimiyoviy tarkibini 
kuzatib turuvchi kuzatish sistemasi ham mavjuddir. Namunalar 
tarkibidagi sulfatlar, xloridlar, gidrokarbonatlar, nitratlar, kalsiy, 
magniy, kaliy, ftoridlar va boshqalaming miqdori aniqlanadi.
3. Sanoati eng rivojlangan shaharlaming qor qatlamalarining 26 tur 
modda bilan ifloslanishini kuzatuv ishlari olib boriladi.
4. Atmosfera havosini holatini doimiy tekshirib turuvchi 25ta 
shaharda 65 ta doimiy postlar faoliyat ko‘rsatmoqda.
Gidrometeorologiya xizmati markazi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
0 ‘zbekiston respublikasi atrof-muhitni kuzatuvchi markazi. Uning 2 ta 
kompleks laboratoriyasi Farg‘ona va Havoiy shaharlarida, 7 ta 
laboratoriyasi Olmaliq, Angren, Andijon, Bekobod, Samarqand va 
Chirchiq shaharlarida, 4 ta kuzatuv gumhlari Buxoro, Guliston, Nukus, 
Namangan shaharlarida joylashgandir. Yana Sariosiyo tarmoqlararo 
laboratoriyasi, 2 ta stansiya Chotqol qo‘riqxonasida hamda «Abramov 
muzligida» atrof-muhitni ifloslanishini kuzatib turadi.
Respublikamiz qishloq markazlari, sanoati rivojlangan shahar 
atroflari va noxiya markazlarida tuproqning ifloslanishi va o ‘simliklar 
zaharlanishi ustidan nazorat ishlari doimiy ravishda olib boriladi. Suv 
resurslari bo‘yicha m a’lumot yig‘uvchi baza suv kadastri b o iib , u 1979-
41

---

yildan buyon faoliyat k o ‘rsatmoqda va u har 5 yilda suvdan foydalanish 
sohasida 0 ‘zbekiston davlat suv xo‘jaligini loyihalash institutiga, yer 
usti suvlari sohasida esa, Davlat ekologiya q o ‘mitasiga o ‘z nazorat va 
kuzatuv ishlari natijasini berib turadi.
1977-yildan buyon 0 ‘zbekiston yer resurslaridan foydalanishi 
loyhalash instituti tuproqning sifatii va miqdorini doimiy hisobga 
oluvchi — yer kadastr yordamida kuzatuv ishlarini olib boradi.
Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasining analitik nazorat 
inspeksiyalari tomonidan 11 noxiya markazlarida, Toshkent shahri va 10 
ta shaharda oqava suv tarkibidagi 42 modda, atmosfera havosiga 
tushayotgan 10 turli zaharli moddalar va ulaming manbalari ustidan 
analalitik nazorat ishlari olib boriladi. Toshkent shahridagi davlat 
inspeksiyasi 
laboratoriyalariga 
uslubiy 
rahbarlik 
ishlarini 
va 
faoliyatlarini tashkil qilish, boshqarish ishlarini olib boradi.