4-tamoyilga binoan, ishlab chiqarishni ekologiyazatsiyalash, y a’ni

---

4-tamoyilga binoan, ishlab chiqarishni ekologiyazatsiyalash, y a’ni 
xomashyoga maxsus ishlov berish yo‘li bilan uni qo‘shimcha 
aralashmalardan tozalab, so‘ngra ishlatish zarurdir. Natijada, hosil 
bo‘layotgan chiqindilarning miqdorini ancha kamaytirishga erishiladi. 
S 0 2 ni miqdorini kamaytirish uchun yoqilg‘i tarkibidagi oltingugurt 
aralashmasini tozalab olinib, so‘ngra yoqiladi. S 0 2 ni hosil boiishini 
oldini olish u hosil bo‘lgandan keyin tozalashga qaraganda ancha qulay 
va arzonroqdir.
Buning uchun yoqilg‘i kimyoviy usullar yoki gravitatsion 
separatorlar yordamida tozalab olinadi. Yoqilg‘ini yoqishdan oldin S 
dan tozalab, so‘ng yoqilishi jihozlarini ish samarasini oshirish, ular 
yuzasidagi korroziya jarayonini kamaytirish imkonini beradi.
1.5 TABIIY RESURSLAR VA ULARDAN 
OQILONA FOYDALANISH
Tabiiy resurslarni sin flan is hi
Tabiiy resurslar — insonlaming yashash vositalari bo‘lib, ular inson 
mehnati bilan yaratilmagan, aksincha unga bog'liq bo‘Imagan ravishda 
obyektiv ravishda mavjuddir.
Tabiiy resurslarga bir necha (klassifikatsiyasi) sinflanishi mavjuddir. 
Ulami sinflarga ajratib o‘rganilishi - tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish va himoya qilish myammolarini to ‘g ‘ri hal etish, imkonini 
beradi.
I. 
Tabiiy sinflanish - tabiiy resurslarning biosferaning komponenti 
ekanligiga asoslangan. Tabiiy resurslar quyidagi asosiy guruhlarga 
(geologik va mineral) ajratiladi:
1. Iqlimiy
2. Suv
3. Tuproq
4. Faunistik
5. 0 ‘simlik
6. Atom
7. Planetar
8. Kosmik
Ushbu barcha resurslar 2 turga boiinadi: real va potensial. Bevosita 
ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi 
resurslar — real tabiiy
30

---

resurslar deb ataladi. Ularga foydalanilayotgan yerlar, o ‘simliklar, neft, 
ko‘mir, elektr energiyasi, va h.k. misol bo‘la oladi. M a’lum sabablarga 
ko'ra, ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan, lekin, keyinchalik ishlab 
chiqarishga jalb etiladigan resurslar - potensial tabiiy resurslar deb 
ataladi. Demak, potensial resurslar ham m a’lum vaqt o ‘tishi bilan, ishab 
chiqarish texnik darajasini oshishi bilan real resurslarga aylanadi.
Tabiiy resurslaming tugash darajasi bo'yicha sinflanishi. Insonlami 
tabiiy resurslarga ko‘rsatayotgan ta’siriga binoan, ular tugallanadigan va 
tugallanmaydigan turlarga ajratiladi. Ular esa, o ‘z navbatida, qayta 
tiklanmaydigan ( yer osti foydali qazilmalami), ya’ni ulardan 
foydalanish natijasida - nisbatan qayta tiklanadigan (tuproq, o ‘rmon), 
ya’ni qayta tiklash uchun uzoq vaqt myddati zarur. Qayta tiklanadigan 
(o‘simlik va hayvonot turlari, bazi bir mineral resurslar - masalan, 
dengiz va ko‘llarda yig‘ilib qoladigan tuzlar) turlariga bo‘linadi.
Tabiiy resurslar
T uaallanmavdigan
Iqlim iy
K osm ik
Suv
1
Tugallanadigan
\
Qayta
tiklanadigan
N isbiy
tiklanadigan
T iklanm ay
digan
havosi,
sham ol
y o g 'in -so ch in
Q uyosh
radiatsiyasi
O 'sim lik ,
hayvonat
T uproq, daraxt
Foydali
qazilm alar
7-rasm . Tabiiy resurslaming tugash darajasi bo‘yicha sinflanishi.
Bundan tashqari, barcha resurslar yana quyidagi 2 guruhga 
ajratiladilar:
1. 
Almashtirilishi mumkin b o ‘lgan, ya’ni tejamli foydalanish 
maqsadida ba’zi bir resurslar boshqalari bilan almashtirilishi mumkin. 
Masalan, mineral yoqilg‘i resurslari o‘miga atom va quyosh 
energiyasidan foydalanish;
31

---

2. Almashtirilishi mumkin bo‘lmagan, masalan, atmosfera havosi 
(chunki uning tarkibida m a’lum belgilangan miqdorda kislorod, azot, 
uglerod oksidi va boshqalar bordir), ichimlik suvi, genetik resurslar 
(tirik organizmlar turlari).
Ochiq dengiz resurslari, atmosfera havosi, Antarktida, kosmik 
bo‘shliq barcha davlat va xalqlar uchun umumiydir.
Resurslarni sinflarga ajratish albatta shartlidir, chunki har bir resurs 
boshqasi bilan uzviy bogiangandir va boshqa ba’zi birlarini hosil 
bo'lishida ishtirok etadi. Lekin, ulami sinflarga ajratib o'rganish, ulami 
tabiatini, ulardan tejamli foydalanish va himoya qlishni, qayta tiklashni 
tashkil qilish imkonlarini beradi.
Agar resurs tugallanmaydigan turga mansub b o isa, demak, undan 
cheksiz miqdorda foydalanish mumkin, degani emasdir. Balki, ulardan 
foydalanish jarayonida yana biz ulam i ifloslantiramiz va natijada uning 
sifat ko‘rsatkichlari ham yomonlashadi. Masalan, radioaktiv moddalar 
bilan ifloslangan havo hamma yerga tarqalishi natijasida global 
ifloslanish xavfi tug‘iladi; sanoat oqava suvlari, dalalardagi yuvuvchi 
suvlar suv havzalariga juda ko‘p miqdorda kimyoviy zahar moddalami 
olib keladi.
3. 
Tabiiy resurslaming iqtisodiy sinflanishi - resurslardan 
foydalanishning formalari va yo‘nalishlariga asoslangandir. Tabiiy 
resurslar asosiy ishlab chiqarish sohasida foydalaniladigan va ishlab 
chiqarish sohasida foydalanmaydigan turlarga ajratiladi.
M a’lum sinfga mansub bo ig an tabiiy resurslaming k o ‘pchilik turlari 
bir vaqtda bir nechta iqtisodiy sinflarga mansub bo‘la olishlari mumkin.
32

---