4-tamoyilga binoan, ishlab chiqarishni ekologiyazatsiyalash, y a’ni

8-rasm. Tabiiy resurslaming iqtisodiy sinflanishi.
Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish asoslari - resurslaming 
aylanma harakatini ilmiy jihatdan tashkil qilishdan iboratdir.
Jamiyatning resurslarga bo‘lgan talablarini va aholini sonini oshib 
borishini hisobiga olgan holda, kengaytirilgan ishlab chiqarishni tashkil 
qilish zamrdir. Demak, resurslarga sarflash emas, balki qaytadan 
aylanma harakatini tashkil etish kerakdir. Shu vaqtga qadar inson tabiiy 
resurslardan tugallanmaydigan manba sifatida foydalanib kelgan. Lekin 
qayta tiklanmaydigan resurslar (ruda, neft, gaz, ko'm ir) tugay 
boshlayapti va insoniyat oldida xomashyo va energetik resurslar 
yetishmovchiligi muammosi paydo bo‘la boshladi.
Hozirgi kunda insoniyat oldida quyidagi myammolar mavjuddir:
1. Xomashyo yetishmasligi muammosi;
2. Energiya bilan ta’minlash muammosi;
3. Oziq-ovqat muammosi.
33

---

Yuqoridagi muammolami hammasi birgalikda ekologik inqirozni 
vujudga keltiradi. Endi ushbu inqirozdan chiqishi yo'llari bormikan? -
degan savolni ko‘rib chiqamiz.
Xomashyo manbalari
Jahonda urushdan keyingi davrda butun insoniyat jamiyati paydo 
bo ‘lgan davrdan buyon qancha xomashyodan foydalanilgan b o ‘lsa, 
shuncha miqdorda xomashyo ishlatiladi. Yiliga 100 mlrd. tonnagacha 
tog‘ jinslari qayta ishlanadi. Inson o ‘z faoliyati davomida mavjud 
bo'lgan 88 elementning 85 tasidan foydalanadi. Eng boy ruda konlari tez 
ishlatilishi hisobiga kamayib borayapti. Insoniyatning zaxiralaridagi 
metallar bilan ta’minlanish miqdori quyidagi yillarga etadi.
A1 - 570 yil 
Rb - 19 yil
F e - 2 5 0 y i l
S n - 3 5 y i l
Zn - 23 yil 
Ag, Rt - 20 yil
Su - 29 yil 
Au - 17 yil
O ‘zbekiston Respublikasi kelajakda tog'-kon sanoatini rivojlantirish 
uchun mustahkam xomashyo bazasiga egadir. Uning hududiga 50 ta kon 
bo‘lib, unda 94 tur mineral xomashyo bordir. Hozirgi kunda 33 ta konda 
nodir metallar va 32 ta konda rangli metallar qazib olinmoqda, 27 ta 
oltin va kumush konlardan 19 tasi ishlab turibdi, undan 7 tasida faqat 
oltin qazib olinmoqda 0 ‘rta Osiyodagi eng yirik Olmaliq tog'-kon 
kombinatini mis-molibdenli va qalay-ruxli konlar ta’minlab turibdi. 
Ushbu konlar rudalari tarkibida misdan tashqari, oltin, kumush, 
molibden, selen va boshqa elementlar ham bor.
Respublikamizda yana 7 ta volfram konlari, 2 ta ko‘rg‘oshin konlari 
bor, fosforit zaxiralari esa, 100 mln. tonna fosfor angidridi hisobiga 
ta’minlangandir. Lekin, mavjud mineral xomashyodan yetarli darajada 
ratsional, tejamli foydalanilayotgani yo‘q. Ulami qazib olish va 
foydalanish jarayonlarida ko‘pgina qismi bekorga yo‘qotilyapti.
Yiliga Respublikamizda 100 mln. tonna turli xil chiqindilar hosil 
bo'ladi va ulaming yarmidan ко‘pi zaharli moddalardan tashkil 
topgandir.
Ulaming m a’lum qismi ikkilamchi xomashyo sifatida xalq 
xo‘jaligida foydalanilayapti. Lekin, asosiy qismi esa (umumiy miqdori 2 
mlrd. tonna) ishlatilmaydi v abir yerga to‘planib qo‘yiladi.
34

---

Chiqindilaming ko‘p qismi (1,3 mlrd tonna) tog‘-kon va qayta 
ishlovchi korxonalarida hosil bo‘ladi. Qora va rangli metallami qayta 
ishlash jarayonida 350 ming tonna shlak hosil bo'ladi. Shunday qilib, 
kam takomillashgan texnologiya bilan tog‘ jinslarini qayta ishlash 
jarayonida juda ko'p miqdorda chiqindilar hosil bo'ladi. Ular esa ko‘p 
yer maydonini egallashi nafaqat u yerlanii band qiladi, balki Yeming 
unumdorligini ham yomonlashtiradi. Respublikamizda zaharli qattiq 
chiqindilami zaharsizlantirish, ulardan foydalanishni tashkil qilish kabi 
ishlar ham yo‘lga qo‘yilgan emas.
Hozirgi kunda mineral xomashyo inqirozidan chiqish yo'llari 
quyidagicha:
1. Foydali qazilmalaming yangi konlarini izlab topish. Masalan, 
okean tubida juda boy konlar mavjud bo‘lib, kelajakda ulardan samarali 
foydalanish usullarini ishlab chiqish zarur.
2. Ikkilamchi xomashyodan foydalanishni tashkil qilish. Mavjud 
texnologik jarayonlami takomillashtirish, asosiy rol o'ynaydi. Masalan, 
hozir rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda 3 0—40 foiz mis ikkilamchi 
xomashyoni qayta ishlash hisobiga ajratib olinmoqda.
Yana biometallurgiyani rivojlantirish hisobiga qoldiq tog‘ jinslari 
tarkibidan arzon yo‘l bilan bir qancha metallami ajratib olish mumkin. 
Ushbu usul tarkibida turli bakteriyalar uchun zamr b o ig an moddalari 
bor b o ‘lgan suyiqlik bilan rudani yuvishga asoslangandir. Bakteriyalar 
minerallami parchalab, kerakli metallni eritmaga o'tqazadi va u keyin 
ajratib olinadi. Bu usul bilan Cu, Zn, Ni, Mo, Cr, A1 va hatto oltinni ham 
ajratib olish mumkin.
3. Metallami plastmassalar bilan almashtirish hisobiga ulami tejash. 
Masalan, 1 tonna plastmassa 3 tonna bronza, qalay va boshqa rangli 
metallami almashtiradi.