5-amaliy: Morfologik sath. Grammatik kategoriyalar. So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari. Reja

Egalik kategoriyasi. Bu morfologik kategoriyaning asosiy ko‘rsatkichlari sifatida quyidagilar sanaladi: - m, - miz; - ng, - ngiz,- nglar, - laring; - i, - lari. O‘zakning fonetik qurilishi tabiatidan kelib chiquvchi ko‘rinishlarni alohida-alohida affiks emas, bir invariant variantlari sifatida baholab, quyida shartli ravishda u invariantni [- (i) m], [- (i) miz], [-(i) ng], [-(i) ngiz], [-(s) i] tarzida belgilaymiz.
Egalik affiksi tarkibida ko‘rsatiluvchilar esa ega shaxs haqida emas, balki egalik qilinayotgan narsa haqida ma’lumot tashigani, shu narsalarning ko‘pligiga ishora qilganligi tufayli ham u ni bu kategoriya bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Masalan,... Antey kuchni erdan oladi, Said Ahmad... ularning maqtovlaridan (N. Fozilov). Egalik qo‘shimchalari asosiy egalik, butun - qismlik va hokazo ma’nolardan tashqari shaxs-son va modal ma’nolar ham tashiydi. YUqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ayrim egalik qo‘shimchalarining xususiy qo‘llanishlari bir qarashda modal ma’no ifodalashda muntazamdek tuyulsada, aslida bunday emas.
I shaxc birlik va SH shaxc qo‘shimchalari umuman modal ma’no ifodalamaydi. I shaxs ko‘plik nomuntazam modal ma’nolar ifodalash imkoniga ega. Modal ma’no ifodalash faqat II shaxs bir­lik va ko‘plik shakllarida nisbatan izchil bo‘lib, bu ayniqsa II shaxs ko‘plikda yaqqolroq seziladi.
Egalik qo‘shimchalarining xususiy qo‘llanishlariga nazar tashlash ularda nisbatlash, butun - qism, shaxs, son (egadorning shaxsi va soni) kabi ma’nolar muntazam yuzaga chiqishini ko‘rsatdi (III xil ho‘llanishni mustasno qilganda), shuningdek, egalik qo‘shimchalari doimo «oldingiga» aloqadorlikka ishora qiladi (=1 xil qo‘llanishni mustasno qilganda). Bu vazifa va ma’nolar ayrim qo‘shimchalar uchun quyidagicha taqsimlanadi:
-(i) m birlikdagi I shaxsga nisbatlash, «oldingi ga bog‘lash.
-(i) miz ko‘plikdagi I shaxsga nisbatlash, «oldingi» ga bog‘lash.
-(i) ng birlikdagi II shaxsga nisbatlash, «oldingi» ga bog‘lash.
-(i) ngiz ko‘plikdagi II shaxsga nisbatlash, «oldingi» ga bog‘lash.
-(s)i ga baho berish yuqoridagi shakllarga nisbatan ancha
mushkul. Ivanov S.N. -(s) i («III shaxs affiksi» atamasini ishlatgan) ning o‘ziga xos tabiatli ekanligiga alohida e’tibor bergan va buning uch jihatini ko‘rsatgan: birinchidan, bu qo‘shimcha shaxsga ham, predmetga ham birdek nisbatlayveradi; ikkinchidan, son ma’nosiga befarq (neytral); uchinchidan, unda I shaxs va II shaxs bilan umuman bog‘lanmaydigan holat ham uchraydi (o‘qish kitobi, mart oyi). Shuningdek, - (s) i da o‘zi qo‘shilgan so‘z tarkibida qotib, yangi leksema hosil qilish imkoniyati boshqa egalik qo‘shimchalariga nisbatan kuchliroq: kechasi, mayli, chamasi, yaxshisi, nimasi kabilar.