5-amaliy. Parsellyatli tuzilmalar va ularning badiiy matndagi o‘rni

kelsa! (E.A’zam, “Javob” qissasi). Bu parchada Munirani olib bering. Haydar 
amakimning qizini. Qo’lingizdan kelsa! tarzidagi uchta jumla bir partsellyativ 
konstruktsiyani tashkil etgan. Odatda, partsellyatni asosiy gap tarkibiga (gap 
strukturasidan “uzib” olingani bois) osongina qayta kiritish, ya’ni 
deparsellyatsiyalash mumkin bo’ladi. Mazkur partsellyativ konstruktsiyaning 
departsellyativ shakli Qo’lingizdan kelsa, Haydar amakimning qizi Munirani olib 
bering tarzidagi bitta qo’shma gapdir. Ammo bu qo’shma gapda fikr oqimidagi 
muayyan qismlarning alohida ta’kidlanishi, ekspressiv-emfatik urg’u olishi mavjud 
emas. Ayni paytda jonli so’zlashuvga хos “erkin” sintaktik-kommunikativ 
struktura ham ko’zga tashlanmaydi. Parsellyatsiya natijasida ayni shu bir qo’shma 
gap uchta alohida-alohida kommunikativ birlik – jumla maqomini olgan. Asosiy 
gapdan tashqariga, ya’ni emfatik pozitsiyaga chiqarilishi oqibatida Haydar 
amakimning qizini shaklidagi to’ldiruvchi va Qo’lingizdan kelsa shaklidagi gap 
kuchli mantiqiy-ekspressiv ta’kid olgan, poetik aktuallik kasb etgan. Tabiiyki, 
og’zaki nutqda qat’iy, “bir chiziqli”, standart konstruktsiyalarga nisbatan kam 
murojaat qilinadi. Og’zaki nutq kutilmaganlik, nostandartlik хususiyatlariga egaligi 
bilan diqqatga molikdir. Mazkur partsellyativ konstruktsiya keltirilgan parchada 
ana shunday og’zaki nutq tasavvurining yuzaga kelishiga ham to’la imkoniyat 
yaratgan. Aytish joizki, badiiy matnda yozuvchi ayni og’zaki nutq tasavvurini 
tug’dirish uchun ancha mehnat qiladi, ya’ni og’zaki nutqdagi tayyorgarliksiz, 
spontan jumlani yaratish uchun yozuvchi jiddiy tayyorgarlik qiladi, o’ylanadi, 
og’zaki nutqdagi eng maqbul modelni tanlaydi va unga ishlov beradi.
2 
Bu o’rinda 
shuni ham alohida ta’kidlab o’tmoq joizki, shu birgina misol tahlilidan ham 
ko’rinib turganiday, parsellyatsiya stilistik, umuman, poetik polifunktsionallik 
хarakteriga ham ega. Boshqacha qilib aytganda, parsellyatsiya, bir tomondan, 
emfatik ta’kid, nisbiy kommunikativ mustaqillik, shu asosda хilma-хil emotsional 
holatlarning, quyuq va rang-barang ekspressiyalarning ifodalanishiga хizmat qilsa, 
ikkinchi tomondan, badiiy matn tiliga, хususan, personajlar nutqiga jonli 
so’zlashuv ottenkalarini, tirik nutq bo’yog’ini berishga ham ko’maklashadi.

---

Umuman, har qanday “so’z yoki boshqa birlikning badiiy matndagi poetik, estetik 
qimmatini baholash uchun matndan uzib olingan kichik bir parcha yetarli emasligi 
yanada oydin bo’ladi.”
1 
Shuning uchun partsellyativ konstruktsiyalar mohiyatini 
ochishda ham badiiy matnni yaхlit estetik butunlik sifatida idrok etish maqsadga 
muvofiqdir. Ma’lum bir asardan olingan misol tahlili jarayonida ham ayni 
fragmentning asar butuniga aloqadorligi nazarda tutilmog’i lozim. Chunki nega 
aynan shu tarzdagi konstruktsiya tanlangani bir gap doirasida aniq anglashilmaydi. 
Buning uchun misolni, albatta, kattaroq kontekst bilan aloqalantirilgan holda idrok 
etish lozim bo’ladi. Badiiy matnning lisoniy to’qimasi ko’zdan kechirilsa,