5 Lekciya:Óz -ózin tárbiyalaw hám óz ústinde islew. Reje

Estetik dizim. Eger ta’rbiyaliq qural, usil ha’m metod arasinda jetekshi ideya turmasa, texnologik dizim ha’m sotsial psixologik mu’na’siybetler dizimi maqsetli ta’rbiyaliq na’tiyjeler bermeydi. Oqitiwshinıń’ ha’r bir ha’reketi, oqiwshilardin’ estetik ma’deniyatin qa’liplestiriwge xizmet qiladi. Ta’rbiyashi xizmeti turmisliq norma ha’m qa’diriyatlar tiykarinda alip bariliwi kerek, sondag’ana , oqiwshinıń’ ta’rbiya protsessindegi aktivligi ta’minlenedi. Du’nyaqarasi ele toliq qa’liplespegen oqiwshilar oqitiwshinıń’ turmisliq ta’jriybeleri, shaxsiy u’lgileri de estetik ta’rbiyaliq ta’sir ku’shine iye ekenligin umitpaw kerek. Sonıń’ ushin oqitiwshinıń’ toparg’a qarata diqqat motivlerin qa’liplestiriw aldi menen ta’rbiyashinıń’ estetik ta’repten ta’rbiyalang’anlig’i belgili a’hmiyet ka’sip etedi. Estetik dizim ta’rbiyalang’anliqtin’ joqari da’rejesin belgilewshi qural bolip, onıń’ talaplarin bir normada oqiwshi sanasina sin’dirip bariw ushin ha’r bir oqitiwshi, klass, mektep topari ha’reket qiladi. Estetik dizimde u’lken ta’rbiyaliq maqsetlerge erisiw ushin oqitiwshidan talapshan’liq, unamli ta’sir etiw qurallarinıń’ birligine erisiw talap etiledi:
- ta’rbiyada oqiwshilar topari ortalig’inıń’ birligi;
- oqiwshilar mustaqillilig’i ha’m o’z-o’zin ta’rbiyalawdin’ birligi;
- puqaraliq ha’m insaniyliqtin’ birligi;
- talapshan’liq ha’m isenim birligi;
- oqiwshi shaxsina iqtiyatli mu’na’siybet;
- jinisiy tafovutlarni esapqa aliw;
- balalardin’ axloqiy ha’m fizikaliq salamatlig’i haqqinda qayg’iriw;
- axloq normalarina a’mel qiliw/
O’z-o’zin an’law. Ma’mleketimizde mustaqilliqtan keyin jariy etilgen “Ta’limnıń’ jan’a modeli, ja’miyette mustaqil pikirlewshi erkin shaxstin’ qa’liplesiwine alip keledi. O’zinıń’ qa’dir-qimbatin an’laytug’in, erki ku’shli, iymani pu’tin, o’mirde aniq maqsetke iye bolg’an insanlardi ta’rbiyalaw imkaniyatina iye bolamiz” . (“Tariyxiy xotirasiz kelajak yo’q” , “Muloqat” jurnali, 1998-jil, 5-san). Oqitiwshinıń’ waziypasi ha’m minneti ta’rbiya na’tiyjesinde oqiwshida milliy qa’diriyatlarg’a isenim, milliy mafkura, demokratik qaraslar turmisliq pózitsiyani qa’liplestiriwden ibarat. Ta’rbiya mazmunıńin’ en’ a’hmiyetli o’zgesheliklerinen biri bul – insannıń’ turmisliq ta’repten o’z-o’zin an’lawi, onıń’ shaxsiy turmisi ha’m xizmeti o’zi jasap turg’an ortaliqtin’ subiekti sipatinda an’latiladi. Insan kamalatinda puqaraliq, ka’sibiy ha’m axloqiy ta’repten o’z-o’zin an’law belgili a’hmiyetke iye. Oqitiwshi oqiwshilardi o’z-o’zin ta’rbiyalawg’a, yag’niy o’z u’stinde sanali, ta’rtipli islewdi u’yretse g’ana ta’rbiya protsessi na’tiyjeli boladi. Oqiwshilardi o’z-o’zin ta’rbiyalaw metodlarina ko’nlikpe payda etiw oqitiwshinıń’ sheberligine, ta’rbiyaliq xizmetti duris sho’lkemlestiriwine baylanisli. Oqiwshilat a’dette jaqin insanlarinıń’, geyde oqitiwshilarinıń’ minez-qulqina elikleydi. Sonıń’ ushin oqitiwshi o’z pedagogik sheberligine tayanip, oqiwshi qa’lbinde o’zine qarata isenim, mehr sezimlerin oyata aliwi lazim. Oqiwshilar oqitiwshinıń’ sabaqta ha’m turmista o’zin qanday tutiwin, kiyiniwin, qarim-qatnasin, kisiler menen o’z-ara mu’na’siybetin gu’zetip baradilar. Bul da oqiwshinıń’ o’z-o’zin ta’rbiyalawda ta’sirshen’ qural esaplanadi ha’m sotsial mavqein asiriwdin’ a’hmiyetli usili. Oqiwshilar oqitiwshinıń’ bahlawinda ta’lim ha’m ta’rbiya protsessinde, dem alista, topar islerinde o’z-o’zin ta’rbiyalaw usillarina ko’nlikpe payda etedi, bul usillar oqiwshilardi jetekshilikke, mustaqil pikir ju’ritiwge iytermeleydi. Oqitiwshi ta’rbiya protsessinde to’mendegi “Oqiwshilardin’ o’z-o’zin ta’rbiyalaw metodlari” nan paydalaniwi mu’mkin:
- o’z-o’zin analiz qiliw ha’m bahlaw;
- o’z-o’zin bahalaw (ten’leslerine eliklew tiykarinda)
- ta’riyplew (oqiwshinıń’ ma’na’wiy- axloqiy sipatlari ta’riyplenedi)
- munózara (oqiwshilarg’a siyasiy, ma’deniy, estetik, huqiqiy temalarda
awizeki ta’sir o’tkeriw).
Iqtiyariyliq. Ta’rbiyalaniwshilardin’ erk erkinligisiz ta’rbiya ideyalari mazmunıń qarar taptiriw mu’mkin emes. “Kadrlar tayarlaw milliy da’stu’ri” nde ta’lim-ta’rbiyani ja’ne de rawajlandiriwg’a qaratilg’an qatar hu’jjetlerde shaxstin’ erkinligi, mustaqil pikirlew qa’biliyetin qa’liplestiriwge birlemshi itibar berilgen. Erkinlik ta’minlengen ja’miyettepikir rawajlanadi, pikir rawajlaniwi bolsa ja’miyettin’ ku’shli boliwi girewidir. Erkinlik sebepli oqiwshi erki qa’liplesedi, ol birneshe imkaniyatlardan birini iqtiyariy tan’lap aladi, ta’lim tiziminde oqiwshilarg’a mine usi imkaniyatlar jaratilg’an, olardin’ erkinlik huqiqlari ta’minlengen.
Ta’rbiya protsessi ko’p qirli protsess bolip, onda ta’rbiya mazmunıń jaratiwg’a xizmet qiliwshi ishki ha’m sirtqi subiektiv ha’m obiektiv faktorlar ko’zge taslanadi. Oqitiwshi subiyektiv faktorlar tiykarinda oqiwshilardin’ ishki talaplarin, qizig’iwshiliqlarin, turmisliq mu’na’siybetler mazmunıń an’lawg’a ja’rdem berse, obiektiv faktorlar bolsa shaxstin’ turmis keshiriwi, qa’liplesiwi, turmisliq mashqalalardi unamli sheshiwi ushin sharayat jaratadi. Ta’rbiya xizmetinıń’ mazmuni, formasi ha’m bag’dari menen qanshelli uqsas kelse, oqiwshi shaxsin maqsetke muwapiq qa’liplestiriw barisinda oqitiwshi tabisqa erisedi. Oqitiwshilar ta’rbiya protsessin ko’p qirli ekenligin, oni sho’lkemlestiriw ha’m basqariwda tek g’ana ta’rbiyashi xizmeti, ba’lki oqiwshinıń; jas ha’m psixologik o’zgeshelikler, shaxsiy o’zine ta’n ta’repleri, oy-pikirleri, turmisliq qaraslari ha’m belgili a’hmiyetke iye ekenligin umitpasliq kerek.
Ta’rbiyanıń’ u’zliksizligi. Ta’rbiyanıń’ ja’ne bir o’zgesheligi uzaq mu’ddet dawam etiwidir. Ta’rbiya na’tiyjeleri tez ya’ki ayqin ko’zge taslanbaydi. O’zinde insaniy sipatlardi ko’rsete alg’an shaxsti ta’rbiyalap er jetkeriwde uzaq muddetli da’wir talap etiledi. Shaxstin’ belgili waqittin’ o’zinde, tu’rli qaraslar bar sharayatta ha’reket qiliwi ta’rbiya protsessin quramalastiradi. Ta’lim orinlarinda alip barilip atirg’an ta’rbiyaliq xizmet shaxs sanasi, du’nyaqarasin qa’liplestiriwge qaratilg’an. Sebebi, jasliq jillarinda insannıń’ nerv dizimi joqari da’rejede ta’sirshen’ ha’mturaqsiz boladi. Sol sebepli ta’rbiyada jen’iske erisiw ushin oqitiwshi balalar g’a oqiwshiliq jillarinda tuwri ta’rbiya beriw lazimlig’in talap etedi. Ta’lim orinlarinda alip barilip atirg’an ta’rbiyaliq protsess bul – oqitiwshi ha’m oqiwshilardin’ birgelikte u’zliksiz, dizimli ha’reketler jiyindisidir. Oqiwshilarda unamli sipatlardi qarar taptiriwda bir maqsetke qarap bag’darlang’an, bir-birin toldiriwshi, bayitip bariwshi, rawajlandiriwshi xizmet arnawli a’hmiyet ka’sip etedi. Sol sebepli shan’araq, ta’lim orinlari, ja’ma’a’tshilik birgeliginde sho’lkemlestirilip atirg’an ta’rbiyaliq keshelerdin’ u’zliksiz o’tkiziliwine erisiw lazim.
Ta’lim orinlarinda oqitiwshilardin’ ta’rbiyaliq xizmeti jetekshi orindi iyellese de, geyde oqiwshilarg’a u’zliksiz ta’sir o’tkere almaydi, sebebi oqiwshilar ta’lim orinlarinda belgili mu’ddet g’ana oqitiwshinıń’ ta’rbiyaliq ta’siri ha’m bahlawi astinda bolip, qalg’an bos waqitinıń’ tiykarg’i bolimi shan’araqta, ko’shede, doslari ortasinda, ha’r tu’rli sirtqi ortaliqlarda o’tkeredi. Ku’zgi, qisqi, ba’ha’rgi ha’m a’sirese jazg’i dem alislar da’wirinde oqiwshilar ta’lim orinlari oqitiwshisi ta’sirinen shette qaladilar. Demek, ta’lim orinlarinda oqiwshilardi ta’rbiyalaw waqit ta’repten shegaralang’an bolip, klasstan ha’m mektepten tis a’melge asirilatug’in ta’rbiyaliq xizmetlerden shette waqitlarda olar oqitiwshi ya’ki ta’rbiyalaniwshinıń’ ta’siri ha’m de baqlawinda boliwlari kerek.