5-ma’ruza Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Elektron tijorat tizimlari va elektron raqamli imzo. Virtual laboratoriyalar va ular bilan ishlash

Kompyuter viruslarining turlari 
Kompyuter viruslari - foydalanuvchining ixtiyorisiz kompyuterga kirib, u yerda 

---

ko‘zda tutilmagan har xil o‘zgartirishlar qiluvchi va o‘z-o‘zini ko‘paytiruvchi dasturdir. 
Kompyuter viruslari zararli kodlar deb nomlanuvchi katta dastur sinflarining bir ko‘rinishi 
bo‘lsa-da, lekin ularni bir xil deb bo‘lmaydi. "Chuvalchanglar" va "Troya otlari" zararli 
kodlar turkumiga kiradi. Ular kompyuterda ko‘paya olmasligi jiqatidan viruslardan farq qiladi. 
"Chuvalchang" dasturi kompyuter tarmoqlari orqali tarqaladi va kompyuterda 
ko‘paymasdan, balki uning o‘rniga foydalanuvchi ixtiyorisiz, masalan elektron pochta orqali o‘z 
dasturini yuboradi. 
"Troya" dasturlari umuman tarqala olmaydi, kompyuterga yo o‘z sohibi yoki undan 
o‘g‘rincha foydalanuvchi shaxs tomonidan tushiriladi. Odatda, ular zarur yoki qiziharli 
ma'lumot yoxud dastur ko‘rinishida bo‘ladi. Masalan, ular foydalanuvchiga elektron pochta 
orqali xat, fayl ko‘rinishida keladi va uni yuklashni so‘raydi, fayl yuklanishi bilan dastur 
kompyuterga kiradi va foydalanuvchi xoqlamagan har xil xarakatlarni bajaradi. Masalan, 
kompyuterni zararlab, undagi kerakli ma'lumotlarni o‘z muallifiga yuborishi mumkin. 
Birinchi guruq viruslari uchga: faylli, yuklanuvchi va makroviruslarga bo‘linadi. 
Eng ko‘p tarqalgan dastlabki kompyuter viruslari faylli viruslardir. Ular operasiyaviy 
tizim fayllari va kataloglarida joylashgan. Masalan, "overwriting" ("Ustidan yozish") shunday 
viruslardan bo‘lib, ular, kompyuterga tushgandan keyin zararlangan fayl kodi o‘rniga o‘z kodini 
yozib, mavjud ma'lumotlarni yo‘qotadi. Albatta, bunday holda fayl ishlamaydi va uning 
ichidagilarni qayta tiklab bo‘lmaydi. Ular anchagina soddaligidan o‘zini tez oshkor etib qo‘yadi. 
Faylli viruslarning boshqa turi, ya'ni parazit turi xam mavjud. Bunday viruslar zararlangan 
fayllar ish faoliyatini tupik yoki qisman saqlab qolsa-da, biroq ularning ichidagilarni o‘zgartirib 
yuboradi. Masalan, ular o‘zini faylning boshi, o‘rtasi yoki oxiriga yozishi mumkin. "Cavity" 
("bushlik") viruslari o‘z kodini faylda ishlatilmaydigan ma'lumotlar o‘rniga yozadi. 
"Companion" ("og‘ayni") viruslari esa undan ham ayyor. Ular faylni o‘zgartirmay, uning 
nusxasini yaratadi, fayl yuklanganda boshharuvni fayl nusxasi, ya'ni virus o‘z qo‘liga oladi. 
Yuklanuvchi viruslarning ishlash tarzi operasiyaviy tizim algoritmini ishga tushirishga 
asoslangan. Bu viruslar disketalarning yoki qattiq disklarning yuklanuvchi sektorini (boot-
sektor) - diskning maxsus qismida joylashgan kompyuterning boshlang‘ich yuklanuvchi 
dasturini zararlaydi. Agar yuklanuvchi sektor ma'lumotlarini o‘zgartirsa, kompyuter 
yuklanmasligi mumkin. 
Makroviruslar - kompyuter viruslarining bir turi bo‘lib, ular makrotillar yordamida 
vujudga keladi. Ko‘pgina ofis ilovalarida Word, Excel, Access, Power Point, Project, Corel 
Draw kabi makrotillar mavjud. Makrotillar ofis dasturlarida ish unumini oshirish uchun maxsus 
dasturlar tuzishda ishlatiladi. Masalan, Word dasturida faksda yuboriladigan hujjatlarni 
to‘ldirish va yuborish jarayonini avtomatlashtirish bo‘yicha maxsus dastur (makros) yaratish 
mumkin. Ma'lumotlarni kiritib tugmachani bosishgina foydalanuvchining zimmasida, qolgan 
barcha ishlarni makrosning o‘zi bajaradi. Darvoqe, kompyuterga yaxshi makroslardan tashqari, 
yomon makroslar ham kirishi mumkin, ular foydalanuvchi ruxsatisiz o‘z nusxalarini yaratishi, 
qujjatlarda gi ma'lumotlarni o‘zgartirishi, fayllarni yoki kataloglarni o‘chirishi ham mumkin.