5-ma’ruza Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Elektron tijorat tizimlari va elektron raqamli imzo. Virtual laboratoriyalar va ular bilan ishlash

xavfsiz viruslarga bo‘linadi. Virus dasturlarining ko‘pchiligi uncha zarar keltirmaydigan xavfsiz 
viruslar hisoblanadi. Masalan WinFile virusi. Ular o‘z-o‘zidan ko‘payib diskda joyni 
qisqarishini keltirib chiqaradi. Qolgan viruslar xavfli viruslar hisoblanib fayllarni o‘chirib 
tashlash, ma'lumotlarni shinflab tashlash kabi zarar yetkazuvchi viruslardir. Buning natijasida 
oddiy foydalanuvchilar zarar ko‘rib qolmoqda. 
Kompyuterlarning virus bilan zararlanish belgilari - fayl hajmi ortib ketishi, dastur 

---

bajarilish tezligi sekinlashishi, diskdagi ma'lumotlarning to‘liq yoki qisman yo‘qolib qolishlari 
va boshqa oddiy bo‘lmagan holatlar hisoblanadi. 
Viruslar bir-biridan qaysi ob'ektni zararlashga mo‘ljallanganligi bilan farqlanadi. Ular 
asosan buyruqli fayllarga (kengaytmasi .BAT), tizim bilan birga yuklanuvchi drayver dasturlarga 
(.SYS, .BIN) va bajariluvchi ikkili kodlardagi dasturlarga (.EXE, .COM) zarar yetkazish uchun 
mo‘ljallangan bo‘ladi. Berilganlar saqlanadigan fayllarga, masalan matnli fayllarga viruslar kam 
zarar keltiradi.
Viruslarni yozilish algoritmiga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
1. 
Yuklanuvchi (bitli) viruslar - floppi disklarni, vinchesterlarni yuklanish (BOOT 
yoki Master Boot) sektorlariga joylashib oladi. Keyin virus o‘zini kodini boshlangich 
yuklanishda saqlanayotgan tizimga, hamda va ularni yuklanuvchi sektorga yozadi. 
2. 
Ko‘rinmas viruslar (Stealth) - amaliy dasturlar tarkibiga kirib qoladi va DOSga 
murojat qilganda zararlangan fayllarni zararlanmagan qismini ko‘rsatadi. Shuning uchun DOS 
orqali ularni topish mumkin bo‘lmay qoladi. 
3. 
Polimorf viruslar - ularni qidirib topish ancha mushkul ish hisoblanadi. Chunki 
ular doimiy kodga ega bo‘lmaydi. 
4. 
Yo‘ldosh viruslar - bu turli viruslar bo‘lib fayllarni o‘zgartirmaydi. Ishlash 
algoritmiga ko‘ra, ular EXE fayllar uchun yo‘ldosh fayllar tashkil etadi. Yo‘ldosh faylning nomi 
asosiy fayl nomi bila bir xil bo‘lib kengaytmasi COM bo‘ladi. Bunga misol kilib WinFile 
virusini keltirish mumkin. 
5. 
"Virusi-chervi" - bu turdagi viruslar kompyuter tarmog‘i orqali tarqaluvchi viruslar 
hisoblanadi. Ular tarmoq orqali kompyuter xotirasiga kirib olib, boshqa kompyuterlar tarmoq 
adresini aniqlaydi va bu adres bo‘yicha boshqa kopyuterga o‘zining nusxasini jo‘natadi. Bu 
turdagi virusga misol tariqasida "Corner" nomli virusni keltirish mumkin. Bu virus elektron 
pochta orqali tarqaydi.
6.