5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo’nalishlari va asosiy muammolari Reja

Xususiy ilmiy metodlar–materiya harakatining asosiy shakliga mos bo’lgan
muayyan fanda qo’llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va 
tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar
fanlarning metodlari shular jumlasidandir. 


Fan metodlari–ma’lum fan tarmog’iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda
vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo’llaniladigan usullar tizimi. Har bir 
fundamental fan, mohiyat-e’tibori bilan, o’z predmetiga va o’ziga xos tadqiqot
usullariga ega bo’lgan sohalar majmuidir.


Fanlararo tadqiqot metodlari–asosan fan sohalari tutashgan joyda amal
qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida 

---

40
yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar 

kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo’llaniladi.

Metodologiyaga faqat metodlarni emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa 
vositalarni ham o’rganish xos. Tamoyil, qoida va ko’rsatmalar, shuningdek,
kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar jumlasiga kiradi. 
Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqyelikni metodologik o’zlashtirishning
o’ziga xos vositalarini ajratish fan rivojlanishining «postnoklassik», deb 
nomlangan hozirgi bosqichida ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Xususiy fanlar metodlarining o’ziga xos xususiyatlari moddiy ifodasini topgan 
bilish vositalari: mikrofizikada zarralarni tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar
faoliyatini qayd etuvchi turli o’lchagichlar va shu kabilar hozirgi zamon 
metodologik tadqiqotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish natijalari kыp jiщatdan kuzatuvchining 
shaxsiga, uning щayotiy qarashlariga va boshqa subyektiv omillarga bo\liq bыladi.
Mazkur fanlarda oddiy (odatdagi) kuzatish (faktlar va щodisalar chetdan turib qayd 
etiladi) va ishtirokchilikka asoslangan (ichdan turib) kuzatish (bunda tadqiqotchi
ma’lum ijtimoiy muщitga qыshiladi, unga moslashadi va щodisalarni «ichdan» 
taщlil qiladi) farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning ыz-ыzini kuzatish
(introspeksiya) va empatiya (boshqa odamlarning ruщiy kechinmalariga kirib 
borish, ularning ichki dunyosi–sezgilari, fikrlari, xoщish-istaklarini tushunishga
intilish va щ.k.) farqlanadi.
Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bыlib, u ijtimoiy
щodisa va voqyealarni tavsiflash щamda kuzatish natijalarini ularni tushunish 
\oyalari bilan tыldirishni nazarda tutadi. Mazkur yondashuv щozirda etnografiya,
ijtimoiy antropologiya, sosiologiya va kulturologiyada tobora keng qыllanilmoqda.
Ijtimoiy eksperimentlar tobora rivojlanmoqda, ular ijtimoiy tashkil etish va
jamiyatni boshqarishni oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq 
etishga kыmaklashmoqda. Ijtimoiy eksperiment obyekti odamlarning ma’lum
guruщi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bыlib, ularning 
manfaatlari bilan щisoblashishga tы\ri keladi, tadqiqotchi esa ыzi ыrganayotgan
vaziyatga bevosita qыshiladi.
Psixologiyada muayyan ruщiy faoliyat qanday shakllanishini aniqlash uchun
tajriba ыtkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga qыyiladi va unga 
ma’lum masalalarni щal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruщiy jarayonlarni
shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin. 
Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada shakllantiruvchi eksperiment, deb
nomlanadi.
Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va
prinsiplarga qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyotda bыlgani singari) 

---

41
«ziyon yetkazma!» tamoyili muщim aщamiyatga ega. «Insonning intim dunyosiga 

kirish quroli bыlib xizmat qilish» (V.V. Ilin) - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy

xususiyati.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda falsafiy va umumilmiy vositalar, metod va
amallardan tashqari, mazkur fanlarning predmeti bilan bo\liq maxsus vositalar, 
metod va amallardan щam foydalaniladi. Ularning jumlasiga quyidagilar kiradi:
1. Ideografik metod–aloщida tarixiy faktlar va щodisalarning ыziga xos 
xususiyatlarini tavsiflash.
2. Dialog («savol-javob metodi»). 
3. Tushunish va oqilona (intensional) tushuntirish (bu щaqda ushbu bobning
keyingi paragrafida batafsil sыz yuritiladi). 
4. Щujjatlarni taщlil qilish–son va sifat jiщatidan taщlil qilish (kontent-analiz).
5. Sыrovlar ыtkazish–«yuzma-yuz» sыrov (intervyu) yoki sirtdan (sыrovnoma 
yordamida, pochta, telefon orqali va sh.k.) sыrov ыtkazish. Ommaviy va maxsus
sыrovlar farqlanadi. Maxsus sыrovlarda professional ekspertlar axborot olishning 
bosh manbai щisoblanadi.
6. Proyektiv metodlar (psixologiyaga xos)–insonning produktiv faoliyati 
natijalariga qarab, uning shaxsiy xususiyatlarini bilvosita ыrganish usuli.
7. Testlash (psixologiya va pedagogikada)–standartlashtirilgan topshiriqlar 
bыlib, ularni bajarish natijalari ayrim shaxsiy xususiyatlar (bilim, kыnikma, xotira,
zeщn va sh.k.)ni ыlchash imkonini beradi. Testlarning ikki asosiy guruщi 
farqlanadi–intellekt testlari (mashщur Q koeffisiyenti) va erishilgan (kasbda,
sportda va щ.k.) natijalar testlari. Testlar bilan ishlashda axloqiy jiщat muщim 
aщamiyat kasb etadi. Zotan, layoqatsiz yoki \irrom tadqiqotchining qыlida testlar
jiddiy zarar keltirishi mumkin.
8. Biografik va avtobiografik metodlar.
9. Sosiometriya metodi–ijtimoiy щodisalarni ыrganishda matematika 
vositalaridan foydalanish. Undan kыpincha «kichik guruщlar»ni va ulardagi
shaxslararo munosabatlarni ыrganishda foydalaniladi.
10. Ыyin metodlari–boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda qыllaniladi.
Imitasion ыyinlar (ishbilarmonlik ыyinlari) va ochiq ыyinlar (ayniqsa, nostandart) 
vaziyatlarni taщlil qilishda farqlanadi. Ыyin metodlari orasida psixodrama va
sosiodrama aloщida ыrin tutadi. Ularda ishtirokchilar tegishincha individual va 
gruppaviy vaziyatlarni kыrib chiqadilar.
Shunday qilib, ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat soщalarida va 
yыnalishlarda turli-tuman metodlarning murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan
tizimi faoliyat ko’rsatadi. Mazkur metodlar щar doim tadqiqotning muayyan 
shartlari va predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi.

---

42