5-mavzu: Foydalanuvchilarni axborot madaniyatini tarbiyalash: kitobxonlarni ma’lumot-tahliliy materiallar bilan ishlash

Boshqa ARMlar, AKMlar, kutubxonalar, milliy madaniy markazlar bilan 
hamkorlik quyidagilarda ifodalanadi: 
- kitobxonlarning hujjatlarga va axborotga ehtiyojlarini to‘laroq qondirish 
uchun madaniy, ta’limiy, axborot dasturlari, tadbirlar, loyihalarni hamkorlikda 
amalga oshirishda;
- hamkorlikda jamg‘armalarni shakllantirishda;
- elektron xizmatlar va tarmoqlar ishini muvofiqlashtirishda.
- kitobxonlarning maktab kutubxonalari maktablarda o‘tkazilib kelinayotgan 
turli mavzuli tadbirlar, uchrashuvlar, o‘quvchilarning bilim va kunikma 
saviyalarini oshirishda, shuningdek, o‘qituvchilarning o‘z ustida ishlashlari, dars 
davomida metodik qo‘llanmalardan unumli foydalanishlari, kitobxonlarning 

---

hujjatlarga va axborotga ehtiyojlarini to‘laroq qondirish uchun madaniy, ta’limiy, 
axborot dasturlari, tadbirlar, loyihalarni hamkorlikda amalga oshirish borasida, 
o‘quvchilarni turli fanlar bo‘yicha o‘qish doirasini kengaytirish, qiziqishlarini 
rivojlantirish va chuqurroq o‘rganish uchun imkoniyatlar yaratishga xizmat qilish, 
ota-onalarga bolalar va o‘smirlarni tarbiyalash masalalari bo‘yicha metodik 
xarakterdagi adabiyotlarni tanlashda yaqindan yordam ko‘rsatishni uz vazifasi deb 
biladi.
Ma’lumotlar bazasi – bu ma’lumotlar (informatsiyalar)ni saqlash uchun 
mo‘ljallangan tashkiliy struktura.
Ma’lumotlar bazasi elektron saqlash va qayta ishlash vositalariga bog‘liq 
bo‘lishi shart emas.
Kundalik turmushda juda ко‘р misollar mavjud:
1. Yon daftaringizdagi do‘stlaringizning ismi-sharifi va ularning telefon 
raqamlari.
2. Dekanatdagi talabalar ro‘yxati va ular to‘g‘risidagi ma’lumotlar.
3. Kadrlar bo‘limidagi ishchilar va ular haqidagi ma’lumotlar.
4. Ombordagi tovarlaring nomlari, ularning soni.
5. DAN idorasidagi mashinalar haqida ma’lumot, ularning egalari.
6. Telefon raqamlari va ular adreslari.
7. Kutubxonadagi Kitoblar va ular haqidagi ma’lumotlar.
8. Dorixonadagi dorilar haqida ma’lumot.
9. Bank va bank xodimlari haqidagi ma’lumot.
10. Respublikadagi oliy o‘quv yurtlari haqidagi ma’lumot.
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, ma’lumotlar bazasini har bir 
sohada ko‘rish mumkin ekan. Ayniqsa, hozirgi paytda muhim masalalardan 
biri arxivlardir. Arxivga ma'lumotlarni ma’lum bir sistemaga solib yozishning 
o‘zi ma’lumotlar bazasidir. Undan kerakli ma’lumotlarni qidirib topish juda 
mashaqqatli ishlardandir. Agar shu va shunga o‘xshash masalalar uchun 
ma’lumotlar bazasining loyihasi yaratilsa va u kerakli ma’lumotlar bilan 
to‘ldirib borilsa (Access yordamida), u holda bizga kerakli ma’lumotlarni 
kompyuter yordamida daqiqa ichida qidirib topishimiz mumkin.
Keling, birinchi misolga qaytaylik. Siz bilgan-bilmagan holda o‘zingiz 
uchun ma’lumotlar bazasini yaratgansiz. Yon daftarchangizga e’tib or 
qarating, unda siz o‘zingiz uchun eng sodda ko‘rinishdagi ma’lumotlar 
bazasini do‘stlaringiz va tanish bilishlaringiz haqidagi ma’lumotlar yordamida 
tuzib chiqqansiz. Unda ancha palapartish shaklda yozilgan quyidagi 
ko‘rinshdagi ma’lumotlarni ko‘rishingiz mumkin.
Shu zaylda siz yon daftarchangizni ma’lumotlar bilan to‘ldirib borasiz. 
Undagi ma’lumotlar juda palapartish yozilgan, ya’ni ayrim yozuvlarda oldin 

---

familiya va ism, keyin esa telefon nomeri, ayrim yozuvlarda faqat ism, 
so‘ngra telefon nomeri. Bir xil yozuvlarda oldin telefon nomeri, so‘ngra 
familiya va ism, hattoki esdan chiqmaslik uchun ayrim tushuntirishlar 
(Andijon) ham yozib qo‘ygansiz. O‘zingiz tuzgan bu ma’lumotlar bazasidan 
kerakli ma’lumotni qidirib topishda ancha vaqtingiz sarf bo‘ladi. Ayrim 
hollarda daftarchangizdagi bor ma’lumotni qidirib topolmaysiz ham. 
Varaqlashga erinasiz. Shundaymi?
Bu qiyinchilikdan qutulish uchun siz endi boshqa ko‘rinishdagi yon 
daftarchadan, ya’ni alfavit harflari ketma-ketligida tartiblangan va har bir 
varag‘i ikki qismga chiziq bilan ajratilgan daftarchadan foydalanasiz. Bu 
daftarchaga familiyani yozishda siz, albatta, alfavitga e’tibor berasiz va 
qidirishda ham familiyaning qaysi harfdan boshlanishiga qarab uni tezda 
topasiz. Endi, albatta, topasiz (agar shu ma’lumot daftarchangizda bo‘lsa).
Siz endi ma’lumotlarni ma’lum bir strukturaga solib yozganligingizni 
payqadingiz shekilli va bu struktura sizga ma’lumotni tezda qidirib topish 
imkonini yaratdi. Buni endi qo‘rqmasdan ma’lumotlar bazasi deb aytsa 
bo‘ladi. Mana, siz tuzgan ma’lumotlar bazasi:
Xo‘sh, sizning ma’lumotlar bazangizda nimalar mavjud va undan 
nimalarni topish mumkin? Ko‘rinib turibdiki, undan familiyani yoki telefon 
nomerlarini, yoki familiya va telefon nomerini topishingiz mumkin. Juda ham 
kam ma’lumot to‘g‘rimi? Do‘konda yoki omborda narsalar, yoki narsalarning 
turi qanchalik ko‘p bo‘lsa, undan xarid qiladigan narsalarimiz ham shunchalik 
ko‘p bo‘ladi. Huddi shuningdek, ma’lumotlar bazasi qanchalik to‘liq bo‘lsa, 
undan shunchalik ko‘p ma’lumot olishimiz mumkin.
Ma’lumotlar bazasining do‘konda yoki ombordan farqi shundaki, siz 
magazindan narsa xarid qilganingizda magazindagi narsalar kamayib boradi 
(shuning uchun ham magazinni shu narsalar bilan to‘lidirib turishadi), ammo 
ma’lumotlar bazasidan ma’lumot olganingizda u kamaymaydi. Ma’lumotlar 
bazasini faqat yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirib turish mumkin, bu esa sizga 
yanada yangi ma’lumotlar olish imkonini tug‘diradi.