5-Mavzu: Global korrupsiya ijtimoiy madaniy inqiroz sifatida. O’zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning ijtimoiy, g’oyaviy asoslari

БМТ томонидан коррупцияга берилган таърифлар: 
1. 
мансабдор шахслар 
томонидан давлат 
мулкини ўғирлаш, 
талон-тарож қилиш ва 
ўзлаштириш;
 
2. 
ноқонуний фойда 
олиш учун ўз хизмат 
лавозимини 
суистеъмол қилиш;
3. ижтимоий бурч ва 
шахсий таъмагирлик, 
манфаатлар ўртасидаги 
зиддият 

---

213 
foydalanib, o’zining shaxsiy manfaatini o’ylab boylik orttirish maqsadida mamlakat qonunlariga zid 
keladigan har xil pora olish va pora berish jinoyatlari bilan shug’ullanishidir
89
.
Korruptsiyaning boshqa jinoyat turlaridan ajralib turadigan o’ziga xos belgisi shundaki, bu 
mansabdor shaxsning xatti-harakatlari va uning ish beruvchisi manfaatlari o’rtasidagi ziddiyat yoki 
saylangan shaxsning xatti-harakati va jamiyat manfaatlarining o’rtasidagi ziddiyat hisoblanadi. 
Korruptsiyaning eng ko’p uchraydigan turlari mansabdor shaxs tomonidan qilingan firibgarlikka o’xshaydi 
va bunday jinoyatlar davlat hokimiyatiga qarshi jinoyatlar toifasiga kiradi. Mansabdor shaxslarni 
korruptsiyaga undaydigan asosiy rag’batlardan biri bu hokimiyatidan foydalanish natijasida orttirgan 
iqtisodiy foyda hisoblanadi. Ularni korruptsiyadan qaytaruvchi asosiy omil muqarrar jazo hisoblanadi. 
Korruptsiya mamlakatda harqanday iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun eng katta xavf hisoblanadi. 
Mutaxassislarning fikricha dunyoda korruptsiyaning juda ko’p turlari mavjud.
BMTning 
korruptsiyaga 
qarshi 
xalqaro 
kurash 
to’g’risidagi 
hujjatida 
korruptsiyaga “shaxsiy maqsadlarda manfaatga erishish uchun davlat hokimiyatini 
suiste’mol qilish” sifatida ta’rif beriladi. 
Ushbu tushuncha o’z ichiga poraxo’rlikni (shaxsni burch yuzasidan yo’ldan urish 
uchun mukofot berish), nepotizm (daromadli yoki foydali lavozimlarni qarindoshlar 
yoki “o’z odamlari” egallashiga homiylik qilish) va shaxsan foydalanish uchun 
ommaviy mablag’larni noqonuniy o’zlashtirishni o’z ichiga oladi
90
. 
Korruptsiya tushunchasi AQSh olimlari tomonidan eng chuqur va har tomonalama o’rganilgan. 
Amerikalik tadqiqotchilar korruptsiya muammosiga siyosiy arboblar, davlat apparati xodimlari, 
tadbirkorlar va boshqa shaxslarning boylik orttirish va o’z ijtimoiy mavqeini yuksaltirish maqsadlarida, 
shaxsiy, oilaviy yoki guruh manfaatlari yo’lida o’z rasmiy majburiyatlari va davlat vazifalaridan bosh 
tortish singari hodisa sifatida ta’rif beradi: 
mansabdor shaxsning rasmiy majburiyatlari va boshqa shaxslarning huquqlariga mos kelmaydigan 
qandaydir ustunlikni taqdim etish maqsadida sodir etiladigan qilmish; 
mansabdor shaxsning o’z maqomi yoki mavqidan boshqa shaxslarning majburiyatlari va huquqlariga 
qarshi maqsadlarda o’zi yoki boshqa shaxs uchun qandaydir ustunlikka erishish uchun noqonuniy va 
huquqqa ega bo’lmagan foydalanish yo’lidagi qilmishi
91
. 
Masalaning murakkab jihati shundaki, korruptsiya ko’p hollarda davlat organlari faoliyatining 
o’ziga xos turlarida amalga oshiriladi. Korruptsiyaning moslashuvchanlik qobiliyati nihoyatda kuchli 
bo’lganligi uchun bu jinoyatning tagiga etish anchayin mushkul ish. Buning ustiga bugungi kunda 
korruptsiya o’zining ko’rinishlarini muttasil o’zgartirib bormoqda va mukammallashmoqda. Shuning 
uchun korruptsiyaga qarshi kurashilganida odatda korruptsion tizimda ishtirok etgan eng past toifadagi 
aybdorlargina jinoiy javobgarlikka tortiladilar.
Dunyoning ko’pgina olimlari korruptsiyaning kelib chiqish sabalari va oqibatlarini o’rganish orqali 
uni tasniflashga harakat qilgan. Jumladan, AQShdan bo’lgan xalqaro ekspert S.Alatas korruptsiyani 
sinflarga ajratishda kooruptsiyaning oqibatlari va tarqalish ko’lami nuqtai-nazaridan ajratgan. Uning 
fikricha korruptsiya uch sinfga ajratiladi: 
1) 
Korruptsiyaning nisbatan cheklangan turi. U asosan hokimiyatning yuqori bosqichida 
jamlangan bo’lib ijtimoiy hayotning barcha sohalariga keng ta’sir ko’rsatmaydi; 
2) 
Korruptsiyaning o’ta keng tarqalgan turi. Jamiyatda deyarli barcha narsa pora yordamida hal 
qilinadi va hayotning butun sohalarini qamrab oladi; 
3) 
Korruptsiyaning bu turi ijtimoiy tuzumni butunlay vayron qiladi. 
Yana bir amerikalik mutaxassis A.Xaydenxaymer korruptsiyani sinflarga ajratishda jamiyat 
tomonidan korruptsiyaga nisbatan mavjud munosabatga ko’ra (unga chidash yoki uni ma’qulllamaslik) 
ajratadi. A.Xaydenxaymer korruptsiyaning uchta turini sanab o’tgan. Bular oq, qora va kulrang 
korruptsiyalardir. Oq korruptsiya - bunga nisbatan jamoatchilik fikrida rozilik mavjudligini: bu harakatlar 
qoralanmasligini, ular mohiyatiga ko’ra
89
Юридик энциклопедия . – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 258. 
90
Қўчқоров С, Коррупция Ўзбекистон Республикаси миллий хавфсизлигига таҳдид сифатида. Диссертация. — Т.: 
2020. — Б. 17. 
91
Elliott, Kimberly Ann (1950). 
"Corruption as an international policy problem: overview and 
recommendations"
(PDF). Washington, DC: Institute for International Economics. 

---