5-mavzu: investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari

Xududiy tuzilma. Investitsiyani xududiy tuzilmasi kapital qo‘yilmalarni viloyatlar, shaharlar va respublikaning rayonlari bo‘yicha taqsimlanishini ko‘rsatadi. U oddatda byudjet imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish kuchlarini va rayonlarini istiqboldagi rivojlanishini hisobga olgan holda, davlatning investitsion siyosati bilan aniqlanadi. Xududlarning ixtisoslashuvi xarakteri, uning mehnat bilan bandlilik darajasi va boshqa iqtisodiy omillar bu yerda katta o‘rin egallaydi.
Xalq xo‘jaligining hamma tarmoqlarini proporsional rivojlanishini ta’minlash va etakchi tarmoqlarni ko‘proq rivojlantirish hamda xududlar iqtisodiyotini yaxshilash va aholini yashash darajasini oshirish maqsadida investitsiyaviy ustunlik ba’zasida va to‘liq rivojlanishini iqtisodiy investitsiyani optimal tuzilmasi va taqsimlanishini maksimal darajada maqsadga muvofiqligiga erishish zarur.
Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, investitsiya tuzilmasini optimallash hisobiga pul mablag‘larini teng baholilik iqtisodiyotiga erishish mumkin, qaysiki u kapital qo‘yilmalar chegaralangan sharoitda iqtisodiy yuksalish va ishlab chiqarish kuchlarini kelgusida rivojlanishi uchun katta ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun ivestitsion qarorlarni va ayniqsa investitsiyalarni samaradorligini baholashda masalaning bu tomoni hisobdan tushurib qoldirmasligi va investitsion jaryonlarni boshqarishning barcha darajalarida ishlab chiqilishi zarur.


5.3. Investitsiyalarni iqtisodiy samaradorligini baholash uslublari

Kapital qo‘yilmalarni «samara» va «samaradorligi» tushunchalarini ajrata olish kerak. Birinchisi o‘zida kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish natijasini aks etsa, ikkinchisi shu natija bilan asosiy xarajatlar hajmini taqqoslashni aks etadi. Samara ishlab chiqarishga oid va iqtisodiy bo‘lishi mumkin. Birinchisini ko‘pincha, mahsulot ishlab chiqarishining oshishi bilan yoki natural shakldagi mahsulot birligiga ketgan xarajatlarning kamayishi bilan bog‘lashadi, ikkinchisi esa qiymatga oid tomonini ifodalaydi, masalan yalpi mahsulot o‘sishi, daromadlar o‘sishi, ishlab chiqarish xarajatlarining ma’lum bir miqdorda kamayishi - bu iqtisodiy samara hisoblanadi.

Samara kapital xarajatlarining miqdori bilan, ham natural, ham qiymat shaklida taqqoslanishi mumkin. Samarani natural shaklda ifodalashda faqatgina bir mahsulot birligiga ketgan kapital xarajatlarning miqdorini ko‘rsatish mumkin. Bu esa uni kapital sig‘imidir, qiymat ko‘rinishi esa kapital qo‘yilmalar iqtisodiy samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligini aniqlaydigan asosiy tamoyillarga quyidagilar tegishli:

• 
  Kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samarasi masalasiga, jami ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi muammosining tarkibiy qismidek qaralishi.
  
• 
  Kapital qo‘yilmalar samaradorligini aniqlashda va uning yo‘nalishini tanlashda xalq xo‘jaligi nuqtai nazaridan yondashuv.
  
• 
  Istiqboldagi omillarni hisobga olish.
  
• 
  Qo‘yiladigan iqtisodiy masalaning xarakteridan qat’iy nazar hisob-kitob metodini qo‘llash va samaraning xarajatlar bilan bir o‘lchovda olinishi.
  

Kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaraligini aniqlashdagi eng muhim talablardan biri xalq xo‘jaligi nuqtai nazaridan yondashuvdir. Kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish bo‘yicha qabul qilinadigan qarorlar nafaqat ushbu ishlab chiqarish tarmog‘i, tashkilot, birlashma uchun samarali bo‘lishi kerak, balki u butun xalq xo‘jaligining samaradorligini oshirish uchun ham xizmat qilish kerak.
Xo‘jalik amaliyotida iqtisodiy hisob-kitoblar va kapital qo‘yilmalarni samaradorligini asoslashning ikki turi qo‘llaniladi: umumiy (absolyut) va qiyosiy (solishtirma). Bunday yondashish ikki masala bilan bog‘liq: ulardan bittasi nima ishlab chiqarish kerak degan savolga javob berishi uchun echilsa, ikkinchisi esa qanday ishlab chiqarish kerak degan savolga yechim topadi. Kapital qo‘yilmalarga muvofiq ravishda, birinchi holda umumiy samaradorlikni aniqlash metodlarini qo‘llaniladi, ikkinchisida esa qiyosiy(solishtirma) metodlar qo‘llaniladi.