5 Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun gimnastika. Reja

 Maktabgacha yoshdagi bolalarda jismoniy sifatlar kuch, epchillik, 
chaqqonlik, chidamlilik kabi sifatlarni shakllantirish 
Bolalarning harakatli faoliyati ularda asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish bilan 
bog‘liqdir. Bunga chaqqonlik, epchillik, kuchlilik, matonat singari sifatlar kiradi. 
Amalda mazkur sifatlarning hech birini alohida olib rivojlantirishni tasavvur qilish 
ham mumkin emas. Turli jismoniy sifatlarni tarbiyalash aslida bolaning jismoniy 
jihatdan har tomonlama rivojlanishidek yagona jarayonning turli tomonlaridir. 
Chunki bunday rivojlanish natijasida organizmning miqdoriy imkoniyatlarida 
umumiy yuksalish sodir bо‘ladi. 
Lekin baribir yuqorida sanab о‘tilgan jismoniy sifatlarning har birini tarbiyalashning 
о‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. 
Harakat tezligini rivojlantirish 

---

Psixofizik sifat sifatida tezlik bu berilgan sharoitda minimal vaqt ichida harakat 
harakatlarini bajarish qobiliyatidir. Dvigatel vazifasini bajarish qisqa muddatli va 
bolada charchoqni keltirib chiqarmaydi deb taxmin qilinadi. Amalga oshirilgan 
harakatlarning tezligi faqat tananing alohida qismlari (qо‘llar va oyoqlar) harakati 
bilan bog‘liq emas. Tezlikning namoyon bо‘lishining uchta asosiy shakli mavjud: 
1) vosita reaksiyasining yashirin vaqti; 
2) individual harakatlanish tezligi; 
3) harakatlarning chastotasi. 
Ushbu tezkorlik shakllari bir-biridan nisbatan mustaqildir. Bolada tezkor reaksiya 
bо‘lishi mumkin, ammo harakatda sekin va aksincha. Kо‘rsatilgan uchta shaklning 
murakkab birikmasi tezlikning namoyon bо‘lishining barcha holatlarini aniqlaydi. 
Chaqqonlikning rivojlanishi о‘yinlar bilan ta’minlanadi, unda ma’lum bir signal 
yoki о‘yin holati bolani harakat tezligini о‘zgartirishga undaydi. Ayni paytda bola 
harakatlanayotgan о‘yinchining yo’nalishi va tezligiga, uning yaqinlashish masofasi 
va vaqtini hisobga olgan holda, harakatli reaksiyasini rivojlantiradi. Tezkorlikning 
rivojlanishi asabiy jarayonlarning harakatchanligiga, fazoviy, vaqtinchalik va 
kо‘zning shakllanishiga ta’sir qiladi, bolaga atrof-muhitning о‘zgaruvchan 
sharoitlarida harakat qilish imkoniyatini beradi 
Chidamlilikni shakllantirish 
Chidamlilik jismoniy fazilatlardan biridir. Chidamlilik - bu tananing ichki 
muhitidagi siljishlar natijasida kelib chiqadigan qiyinchiliklarni engib о‘tish tufayli 
maksimal mushak kuchini 60 dan 80-90% gacha bо‘lgan quvvat bilan uzoq muddatli 
mushak ishlarini bajarish qobiliyati (harakat faoliyati va jismoniy tayyorgarligiga 
qarab). Maktabgacha yoshdagi bolalarga nisbatan chidamlilik hozirgi vaqtda jismoniy 
tayyorgarligi darajasiga mos ravishda uzoq vaqt davomida kichik (maksimal 50%) va 
о‘rtacha (60%) intensivlikdagi mushak ishlarini bajarish qobiliyati sifatida qabul 
qilinadi. Faqatgina umumiy chidamlilikni rivojlantirish haqida gapirish tavsiya 
etiladi, chunki bu ularning qobiliyatlariga kо‘proq mos keladigan va har tomonlama 
jismoniy rivojlanish va ta’limga hissa qо‘shadigan aerobik energiya ta’minoti. 
Maktabgacha yoshdan boshlab chidamlilikni rivojlantirish zarurati bir qator 
sabablarga bog‘liq, ularning asosiylari quyidagilar. 
1. Chidamlilik past intensivlikdagi uzoq muddatli mushak ishi qobiliyati sifatida bola 
tanasini va birinchi navbatda yurak-qon tomir, nafas olish, mushak-skelet tizimlarini 
kuchaytirishga imkon beradi, bu esa chaqaloqning jismoniy va ruhiy salomatligiga 
foydali ta’sir kо‘rsatadi, umuman, uning har tomonlama barkamol rivojlanishiga hissa 
qо‘shadi. 
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda chidamlilikni rivojlantirish bо‘yicha maqsadga 
muvofiq ish organizmning faoliyatini yaxshilaydi, ularning mehnat qobiliyatini 
oshiradi (jismoniy va aqliy), bu ayniqsa bolalarni maktabga tayyorlash nuqtai 
nazaridan muhimdir. TS Yakovleva va boshqa olimlarning tadqiqotlarida ish 
qobiliyati bolaning maktabga umumiy tayyorgarligining muhim kо‘rsatkichlaridan 
biri sifatida qaralishi mumkinligi kо‘rsatilgan; u butun maktabgacha yoshda 
rivojlanishi kerak. Axir, bolalar turli xil faoliyat turlarida barqaror ishlashga muhtoj: 
sinfda, ishda va hokazo. 

---

3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda chidamlilikni rivojlantirish zarurati, shuningdek, 
maqsadga muvofiq harakatlar, ayniqsa tsiklik tipdagi harakatlar, ularning tabiiy 
moyilligini ochish va rivojlantirishga yordam berishi bilan belgilanadi: faqat shu 
davrda kislorodni maksimal iste’mol qilish darajasini oshirish mumkin , bu insonning 
jismoniy 
kо‘rsatkichlarining 
eng 
muhim 
kо‘rsatkichi, 
uning 
aerobik 
imkoniyatlarining kо‘rsatkichidir. 
4. Chidamlilikni rivojlantirish insonning irodaviy fazilatlarini, odamning xarakteriga 
xos xususiyatlarini shakllantirish uchun katta ahamiyatga ega: maqsadga muvofiqlik, 
qat’iyatlilik, jasorat va qat’iyatlilik, о‘ziga ishonch. Bu erda jismoniy 
harakatlar bolalarga paydo bо‘lgan qiyinchiliklarni yengishga, о‘zlarini safarbar 
qilishga, boshlangan ishni oxirigacha etkazishga yordam beradigan vositadir. Buni 
maktabgacha yoshda о‘rgatish juda muhimdir. Bundan tashqari, о‘zini boshqarish 
qobiliyati bolaning maktabdagi muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. 
Maktabgacha yoshdagi xarakterli xususiyat bu bolaning intensiv о‘sishi. Bu 
nafaqat organlar va tizimlarni, balki psixofizik fazilatlarni rivojlantirishda aks 
etadigan asosiy harakatlar texnikasini ham sezilarli darajada qayta qurish bilan 
bog‘liq. Bunga sabab tana va oyoq-qо‘llar uzunligining oshishi bilan birga yurish, 
yugurish, sakrash, uloqtirish, suzish va boshqa harakatlarning biomexanik tuzilmalari 
о‘zgaradi. Avvalo, chidamlilikning namoyon bо‘lishi va rivojlanishiga tо‘sqinlik 
qiladigan 
muvofiqlashtirish 
mexanizmlari 
buziladi 
(harakatlarning 
muvofiqlashtirilishi va mutanosibligi, ular iqtisodiy bо‘lmagan bо‘lib qoladi). Asta-
sekin yangi koordinatsiya ishlab chiqilmoqda, harakatlarning biomexanikasi 
о‘rnatilmoqda, natijada bu mashqlarni bajarish texnikasini yaxshilaydi, psixofizik 
fazilatlarni rivojlantirishda ijobiy siljishlarga yordam beradi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, umumiy chidamlilik bolalar tanasining funksional 
imkoniyatlariga, turli organlar va tizimlarning (ayniqsa markaziy asab tizimi, yurak-
qon tomir, nafas olish va mushak apparatlari) mushaklarning ishlashiga tayyorligiga, 
darajasiga bog‘liq. harakatlar texnikasini о‘zlashtirish, ularni tejamkor ravishda 
amalga oshirish. 
Zaif asab tizimi bо‘lgan bolalarda ish qobiliyati pasayadi. Mushaklarning faolligi 
ularni tezda charchatadi, shuning uchun ularga о‘rtacha intensivlikning mumkin 
bо‘lgan yukini berish juda muhimdir, aks holda bu haddan tashqari kuchlanishga olib 
kelishi mumkin. 
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarda chidamlilikni rivojlantirishning 
о‘ziga xos xususiyatlari haqida gapirganda, shuni ta’kidlash kerakki, uzoq muddatli 
jismoniy faollik, hatto past va о‘rta intensivlik ham charchoqning bosqichma-bosqich 
kо‘payishiga olib keladi. Ma’lumki, umumiy chidamlilik kо‘rsatkichi - bu uning 
intensivligini kamaytirmasdan standart ishning davomiyligi (masalan, maksimal 60% 
quvvat). Ushbu ishni ikki bosqichga bо‘lish mumkin: I bosqich - charchoq hissi 
paydo bо‘lguncha ishlang, bu charchoq boshlanganligini kо‘rsatadi, lekin har doim 
ham vaqt bilan ham, ifoda kuchi bilan ham bunga mos kelmaydi; va II bosqich - bola 
irodali qо‘shimchalar tufayli charchoq fonida ishlaydi II bosqich - bola irodaviy 
qо‘shimcha harakatlar tufayli talab qilinadigan intensivlikni saqlab turishi mumkin 
bо‘lsa, charchoq fonida ish olib boradi. 

---

Shunday qilib, irodaviy omillar chidamlilikni rivojlantirishda katta rol о‘ynaydi, shu 
tufayli tobora ortib borayotgan charchoqqa qaramay, mushak ishi davom etishi 
mumkin. Ammo maktabgacha yoshdagi bolalar ular tо‘liq shakllanmagan, shuning 
uchun ular uchun charchoqni engish juda qiyin. 
Harakatlini bolalarga hissiy ta’sir kо‘rsatadigan, ularning psixofizik fazilatlari, 
vegetativ funksiyalari, irodasi, mustaqilligi, faolligi, rivojlanishiga hissa qо‘shadigan 
hissa qо‘shadigan turli xil atributlarni kiritish bilan variantlarni tanlash va 
murakkablashtirish katta ahamiyatga ega. kollektivizm tuyg‘usi, ijodkorlik istagi, 
boshqa axloqiy va irodaviy fazilatlar. Shaxsiy yondashuv bilan har bir bolaning 
xususiyatlarini hisobga olgan holda mushaklarning yukini dozalash juda muhimdir: 
uning yoshi, sog‘lig‘i, jismoniy tayyorgarligi va boshqalar.