5-mavzu. Multimedia texnologiyalari va vositalari reja: Multimedia tushunchasi. Multimediya imkoniyat dasturi

5.7-Rasm. Virtual borliq shlemi 
Axborotli qo‘lqop – virtuallikni oshirish maqsadida ishlatiluvchi 
qo‘lqop bo‘lib, u yordamida virtual borliqdagi predmetlarni ushlash, 
surish va harakatga keltirish mumkin. 
 
VR-kostyum - virtual borliqning eng to‘liq to‘plamli qurilmasi 
hisoblanadi. Tananing barcha nuqtalaridagi harakatni kuzatib boruvchi 
ko‘pgina magnitli sensorlardan iborat kombinzon. 
Multimedia tizimining dasturiy muhitini ham ikkiga bo‘lish 
mumkin: 
amaliy 
va 
ixtisoslashtirilgan. 
Amaliy 
dasturlar 
foydalanilayotgan 
yoki 
loyihalashtirilgan 
amaliy 
dasturlar. 
Ixtisoslashtirilgan dasturlarga multimedia ilovalarini yaratuvchi 
dasturiy vositalar kiradi. Bu toifadagi dasturlarga grafik muharrir, 

---

125
videotasvir muharriri, tovushli axborotni xosil qilish va muharrirlash 
vositalari kiradi. 
2. Ta’lim jarayonida mul’timedia texnologiyalaridan 
foydalanish. 
Jahon miqyosida nazar soladigan bo‘lsak kompyuter grafikasi va 
dizayn juda ham keng darajada rivojlangan. Ularni amalda anchadan 
buyon qo‘llab kelishmoqda. Lekin bu yaratilayotgan barcha dasturlar, 
roliklar, dizaynlarning asosiy qismi kinofilmlar, multfilmlar, web-
saytlar 
uchun 
yaratilmoqda. 
Maxsus 
saytlarda 
fanlarga 
mavzulashtirilgan multimediali darsliklarning kamligi, borlarini ham 
aniq bir fanni mavzularini to‘la yoritib bera olmasligi ta’lim sohasiga 
yanada ko‘proq e’tibor berish lozimligini e’tirof etadi. 
Lekin elektron darsliklar ichiga kiritilgan matnli yozuvlar, 
rasmlardan hozirda grafikaning eng zamonaviy yo‘nalishi bo‘lgan 
roliklarning yaratilishi saytlarga va shunga tegishli bo‘lgan narsalarga 
qiziqishni oshiradi. To‘g‘ri bu sohada ko‘p ishlar amalga oshirilgan. 
Darslarning multimedia imkoniyatlaridan foydalantib o‘tilishi 
o‘qituvchilarga bir qancha qulayliklar tug‘diradi. Chunki, shu fanga 
mavzulashtirilgan ovozli dasturlar, rasmli ishlanmalar, harakatli 
yozuvlar (prezentatsiyalar), multiplikatsiya ko‘rinishida yaratilgan 
filmlar, animatsiyalar bir tomondan o‘qituvchi uchun yangilik bo‘lsa, 
ikkinchi tomondan ta’lim oluvchilar uchun qiziqarli va diqqatini o‘ziga 
jalb qiladi. Va mavzuni yaxshi o‘zlashtirilishiga turtki bo‘ladi. 
Multimedia 
texnologiyalarining 
afzalliklari 
va 
alohida 
xususiyatlarini sanab o‘tamiz: 
- turli xil ko‘rinishdagi katta xajmdagi axborotlarni bitta diskda 
saqlash imkoniyati mavjud (bir necha bobli matnlarni, minglab yuqori 
sifatli tasvirlarni bir necha soatli film va roliklarni hamda tovushli 
axborotlarni); 
- sifati saqlangan holda ekranda tasvirlarni qismlarga ajratish yoki 
ularni eng qiziq hamda kerakli qismlarini kattalatish imkoni mavjud; 
- grafiklar, tasvir va rasmlarni qiyosiy taxlil qilish, ularning 
ko‘rsatgichlarini xisoblash, ilmiy yoki o‘rganish maqsadida dasturiy 
vositalar yordamida ishlov berish imkoniyati; 
- tasvir yoki tasvirni yoritish maqsadida foydalanilgan matn 
hamda boshqa ko‘rsatilayotgan axborotdan kalit so‘zlarni yoki tasvirni 

---

126
kerakli qismini ma’lumot olish hamda tushuntirishga kerakli axborotni 
ajratib olish imkoniyatlari mavjud; 
- statik yoki dinamik tasvirga monand uzluksiz musiqa hamda 
boshqa audio ta’minotini olib borish; 
- «stop-kadr» (kadrni to‘xtatish) ish tartibidan foydalanib 
videoyozuv lavxasidan foydalanish imkoniyati; 
- global Internet tarmog‘iga hamda ulanish uning resurslaridan va 
foydalanuvchilaridan foydalanish maqsadida imkoniyati mavjud; 
- grafik va tovush redaktorlari, kartografik axborot va matnlarga 
ishlov bera oladigan shaxsiy amaliy dasturlar bilan ishlash mumkin. 
Yuqorida sanab o‘tilgan afzallik va xususiyatlardan tashqari yana 
ko‘pgina imkoniyatlari mavjuddir, jumladan, tasvirni yaxlit yoki bir 
qismini avtomatik ravishda ko‘rish, tanlangan joyini saqlab qolish va 
belgilab qo‘yish. 
Multimedia tizimlarini paydo bo‘lishi axborot texnologiyalarini 
rivojlanishiga va ilm-fanda, talimda, savdoda (biznesda) tibbiyotda 
keng ko‘lamda tadbiq etilishiga turtki bo‘ldi. 
ATlarining multimedia vositalari o‘quv jarayonida quyidagi eng 
muhim jihatlari bilan alohida ahamiyatga egadir: 
- differensial va individual o‘qitish jarayonini tashkil qilishi; 
- o‘qish jarayonini baholash, teskari aloqa bog‘lashi; 
- o‘zini-o‘zi nazorat qilish va tuzatib borishi; 
- o‘rganilayotgan fanlarni namoyish etishi va ularning dinamik 
jarayonini ko‘rsatishi; 
- fan mavzularida animatsiya, grafika, multiplikatsiya, ovoz kabi 
kompter va axborot texnologiyalardan foydalanishi; 
- o‘quvchi – talabalarga fanni o‘zlashtirish uchun strategik 
ko‘nikmalar hosil qilishi va hokazo. 
Shuningdek, multimedia vositalarining amaliy tomoni, ulardan 
o‘quv jarayonida foydalanish va kelgusida ta’lim tizimida o‘quv 
jarayoni uchun ma’lumotlar bazasini va animatsion taqdimotlar 
yaratishdek muhim vazifani amalga oshirishga zamin hozirlaydi. 
Multimedia - jadal rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar 
texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: 
- axborotning xilma-xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, 
bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan 
parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar), turlarini bir dasturiy 

---

127
mahsulotda 
integratsiyalaydi. 
Bunday 
integratsiya 
axborotni 
ro‘yxatdan o‘tkazish va aks ettirishning turli qurilmalari; 
- muayyan vaqtdagi ish, o‘z tabiatiga ko‘ra statik bo‘lgan matn va 
grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning 
ma’lum oralig‘ida ko‘rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni 
kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor 
tez harakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o‘tkazish 
kobiliyati operativ va video-xotira, katta sig‘imli tashqi xotira, hajm va 
kompyuter kirish-chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi tezligini 
taxminan ikki barovar oshirilishi talab etiladi; 
- “inson-kompyuter” interaktiv muloqotning yangi darajasi, 
bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama 
axborotlarni oladiki, mazkur holat ta’lim, ishlash yoki dam olish 
sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi; 
- multimedia vositalari asosida o‘quvchilarga ta’lim berish va 
kadrlarni qayta tayyorlashni yo‘lga qo‘yish hozirgi kunning dolzarb 
masalasidir. 
Rivojlangan mamlakatlarda o‘qitishning usuli hozirgi kunda 
ta’lim sohasi yo‘nalishlari bo‘yicha tadbiq qilinmokda. Amaliyot shuni 
ko‘rsatmoqdaki, multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish 
ikki barobar unumli va vaqtdan yutish mumkin. Multimedia vositalari 
asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin bo‘lib, olingan 
bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar o‘quvchilar 
berilayotgan materiallarni ko‘rish asosida qabul qilsa, axborotni 
xotirada saklash 25- 30% oshadi. Bunga qo‘shimcha sifatida o‘quv 
materiallari audio, video va grafika ko‘rinishda mujassamlashgan holda 
berilsa, materiallarni xotirada saqlab kolish 75% ortadi. 
Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish kuyidagi 
afzalliklarga ega: 
- berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq 
o‘zlashtirish imkoniyati borligi; 
- ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish 
ishtiyoqi yanada ortadi; 
- ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash 
imkoniyatiga erishish; 
- olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib, kerak bo‘lganda 
amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga erishiladi. 

---

128
Multimedia vositalari asosida o‘qitish jarayonida aniq fanni 
kompyuter asosida to‘liq o‘qitish, ma’ruza matnlarini taxrirlash, 
talabalar topshirgan nazorat natijalarining taxlili asosida ma’ruza 
matnlarini bayon qilish uslubini yaxshilash, o‘quvchi-talabalar axborot 
texnologiyalarini 
multimedia 
vositalari 
asosida 
animatsiya 
elementlarini dars jarayonida ko‘rishi, eshitishi va mulohaza qilish 
imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Sifatli multimedia ilovalari ishlab 
chiqishga yo‘naltirilgan turli-tuman, bir biridan farqli texnologik 
usullar mavjud. 
Nazorat savollari 
1. Multimedianing texnik – dasturiy vositalarini aytib bering. 
2. Multimediya tushunchasiga izoh bering? 
3. Multimediya nima? 
4. Video yozish va video tahrirlash vositalarini ishlash prinsipini 
aytib bering. 
5. Ta’lim 
jarayonida 
mul’timedia 
texnologiyalaridan 
foydalanishni izohlab bering. 
6. Multimediya komponentlarini izohlang. 
7. Multimedianing apparat-dasturiy vositalariga nimalar kiradi?