5-mavzu: ontologiya-borliq falsafasi. Reja

إن ربكم ألله الذى خلق السموات والأرض فى ستة أيام ثم استوى على العرش ...
“ Darhaqiqat, Rabbingiz osmonlaru Yerni olti kunda yaratgan...”².
Bizningcha, ushbu masalada Qur’onning tarjima va tafsirlaridagi “kun” so‘zini “davr” ma’nosida qabul qilish kerak. Mazkur oyatni “Parvardigoringiz osmonlar va Yerni olti davr ichida yaratdi” deb tushunish maqsadga muvofiq. Boshqa tomondan olib qaraganda, islomning ilk davrlaridagi yahudiy va masihiylar orasida keng tarqalgan “olti kunlik yaralish”ga ochiqchasiga qarshi chiqmaslik maqsadida, “yavm”ni “kun” deb ongli ravishda tarjima qilingan. Lekin “yavm” quyoshning chiqib botishi orasidagi vaqtni emas, ko‘proq kunduzgi kun yorug‘ligini bildiradi. Shu ma’noda “yavm”ning ko‘plik shakli “ayyam” nafaqat “kunlar”, balki “uzoq davom etgan vaqt orasi” deb tarjima qilinishi mumkin. Jiddiy e’tibor beradigan bo‘lsak, “noma’lum vaqt orasi”, biroq “doim uzoq davom etadigan”. Qur’onning boshqa oyatlari bilan bu so‘z aynan “vaqt davri” yoki “davr vaqti” ma’nosida ekaniga dalil keltirish mumkin. Masalan:
تعرج الملائكة والروح إليه فى يوم كان مقداره، خمسين ألف سنة
“ Farishtalar va Ruh (Jabroil) miqdori (masofasi) ellik ming yilga teng (bo‘lgan) bir kunda (qiyomat kunida) Uning huzuriga ko‘tarilurlar”³. Yoki:
...فى يوم كان مقداره ، ألف سنة مما تعدون.
“...sizlarning hisobingingizcha ming yilga teng keladigan (bir) kunda...”⁴.
Alohida ta’kidlash lozimki, shu suraning 4-oyatida aynan olamning yaratilishidagi olti davr jarayoni haqida gap boradi:
ألله الذى خلق السموات والأرض و ما بينهما فى ستة أيام ثم استوى على العرش
“Alloh osmonlar va Yerni hamda ularning o‘rtasidagi bor narsani olti kunda yaratib, so‘ngra Arsh uzra “mustaviy” bo‘lgan zotdir”⁵ Bu yerda ham kun so‘zini “davr” ma’nosida tushunish maqsadga muvofiq.
Bibliyadagi dunyoning yaratilish jarayoni tavsifi bilan Qur’on ma’lumotlari o‘rtasidagi ulkan farq islom paydo bo‘lgan davrda Muhammad (s.a.v.)ga qarshi ilgari surilgan: “U Tavrotning matnlarini ko‘chirib olgan” – degan behuda ayblovlarni esga soladi.
Musulmon mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har jihatan rivojlantirganlar. Forobiy fikricha, ilk borliq azaliy Allohning o‘zidir. Beruniy fikricha, borliq hamma narsaning asosida yotadigan umumiylikdir.
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha, o‘ziga butun mavjudlikni, uning o‘tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi. Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo‘qlik tushunchasini unga antipod sifatida olib va shu asosda uning zaruriy mohiyatini ochishga intilganlar. Materialistlar borliqni ob’ektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirishadi.
Borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya, mavjudlik belgisi bilan barcha narsa-hodisalarni: ob’ektiv va sub’ektiv reallik, mavjud bo‘lgan va mavjud bo‘ladigan olamlar, moddiylik va ma’naviylik, o‘tmish va kelajak, o‘lim va hayot, ruh va jismni qamrab oluvchi keng tushunchadir.