5-mavzu: tarbiya jarayonining shakllari va metodlari reja

Iqtisodiy tarbiya Iqtisodiy ong ilmiy dunyoqarashning eng muhim tarkibiy qismidir. U jamiyatning iqtisodiy hayotini tushunishni ta’minlaydi, har bir ishchini ishlab chiqarish jarayonida faol ijodiy ishtirokchiga aylantiradi. Iqtisodiy islohotlar, ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish sharoitida yosh avlodning iqtisodiy ongini shakllantirish ob’ektiv ravishda universal va majburiy bo‘lib bormoqda. Iqtisodiy tarbiya - bu uyushgan pedagogik faoliyat, talabalarning iqtisodiy ongini shakllantirishga qaratilgan maxsus o‘ylangan ish tizimi. Uni amalga oshirish jarayonida talabalar uyushgan va samarali iqtisodiyot, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, sanoat munosabatlari va mavjud iqtisodiy mexanizm haqida tushuncha va g‘oyalarni o‘rganadilar. Iqtisodiy ta’lim iqtisodiy tafakkurni rivojlantirishni, iqtisodiy faoliyatda shakllanadigan axloqiy va ishbilarmonlik fazilatlarini shakllantirishni ta’minlaydi.
Maktab o‘quvchilarini iqtisodiy tarbiyalash mexanizmlari, vositalari va usullari xilma-xildir. Jamiyat iqtisodiy ongining mazmuni maktab o‘quvchilarining kognitiv faoliyati natijasida mulkka aylanadi.
Maktab o‘quvchilarini iqtisodiy tarbiyalashning asosiy mexanizmi - bu bevosita, arzon iqtisodiy faoliyat.
Iqtisodiy ta’lim bolalar ishtirok etadigan iqtisodiy munosabatlar jarayonida ham amalga oshiriladi. Ular ota-onalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lib, oila byudjetiga, shaxsiy foydalanish uchun narsalarga o‘z munosabatlarini namoyish etadilar. Ijtimoiy foydali ishlarda ular bir-biri bilan, ishlab chiqarishning katta yoshdagi ishtirokchilari bilan munosabatlarga kirishadilar; vositalarni, mebellarni, inventarlarni ehtiyotkorlik bilan davolash. Bolalar o‘rtasidagi munosabatlar haqida axloqiy nuqtai nazardan va ularning iqtisodiy ahamiyatidan xabardor bo‘lish zarur
Shaxsni shakllantnrishda fuqarolik va xuquqiy tarbiya- Fuqarolik tarbiyasi. Fuqarolik tarbiyasining maqsadi va mazmuni. Fuqaroni tarbiyalash ta’lim muassasasining asoslaridan biridir. Fuqaro - bu a’zolik bilan bog‘liq huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan hududiy-siyosiy birlashmaning, davlatning a’zosi.
Fuqarolik ta’limi - bu davlat a’zosi uchun zarur bo‘lgan fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan siyosiy ishlar, siyosiy madaniyat, huquqiy madaniyat, shuningdek, vatanparvarlik va millatlararo munosabatlar madaniyati.
Siyosat, fuqarolik, vatanparvarlik, qonunchilik bir-biri bilan chambarchas bog‘liq, biz tartibda tushunamiz.
Siyosat - bu hokimiyat va odamlar guruhlari, shaxs, davlatni boshqarish san’ati, shu jumladan qonunlar to‘plami munosabatlarini tartibga soladigan faoliyat sohasi.
Fuqarolik madaniyati mazmuni: fuqarolik, fuqarolik, fuqarolik jamiyati, fuqarolik harakati, davlat, hukumat, demokratiya, inson huquqlari va erkinliklari, qonun ustuvorligi va boshqalar.
Fuqarolik madaniyati tuzilishi siyosat va huquq sohasidagi bilimlarni, munosabat va e’tiqodni, mamlakatning ijtimoiy va siyosiy hayotiga ongli munosabatni, siyosiy hayotda ishtirok etishni, faol fuqarolikni anglashni, qonunga bo‘ysunadigan fuqaroni bo‘lishni, mamlakat qonunlariga rioya qilishni o‘z ichiga oladi.⁵
Fuqarolik tarbiyasida vatanparvarlikning o‘rni, fuqarolik va vatanparvarlik munosabatlari.
Vatanparvarlik - bu axloqiy va siyosiy prinsip, ijtimoiy tuyg‘u, uning mazmuni vatanga muhabbat, unga bo‘lgan sadoqat, o‘tmishi va buguni bilan faxrlanish, vatan manfaatlarini himoya qilish istagi (Falsafiy lug‘at. - M., 1991).
Maktabda vatanparvarlik tuyg‘ularini tarbiyalash bo‘yicha ishlarning mazmuni maktab o‘quvchilari tomonidan tarixni o‘rganish, ularning madaniyati, o‘z xalqining madaniyatini saqlash bo‘yicha faoliyatini o‘rganishdir.
Birinchi prezident I.A.Karimov "O‘zbekiston: yangilanish va taraqqiyotning o‘z yo‘li" (1992) asarida vatanparvarlik to‘g‘risida quyidagi ta’rifni bergan edi: "O‘zbekiston fuqarosining vatanparvarligi ... Bu O‘zbekistonga, o‘z zaminiga, tabiatiga, o‘z xalqiga muhabbat, tarixni chuqurroq bilish istagi. "mintaqaning madaniyati, urf-odatlari, respublikaning qudrati va yutuqlari bilan faxrlanish, xalqimizning boshiga tushgan sinovlarda og‘riq va hamdardlik".
Maktabning vazifasi vatanparvarlik, vatanparvarlik tuyg‘ulari va xulq-atvorining mohiyatini ochib berish, shovinizm, boshqa har qanday madaniyat va odamlarga nafratdan tiyilishdir.
Huquqiy madaniyat. Fuqarolik ta’limining ajralmas qismi bu huquqiy madaniyatni shakllantirishdir.
Huquqiy madaniyat - bu mamlakatning huquqiy tizimini bilish, asosiy huquqiy me’yorlar, huquqiy normalarga rioya qilish, vatanning qonunga bo‘ysunuvchi fuqarosi bo‘lish.
Huquqiy ta’limning asosiy vazifasi - o‘smirlar va yoshlar o‘rtasida huquqiy savodxonlikni shakllantirish: ular qonunlar va huquqiy normalar mavjudligini va ushbu normalarning buzilishi huquqiy javobgarlikka olib kelishini bilishlari kerak. SHuning uchun, oilada, maktabda, ommaviy axborot vositalarida, o‘spirinlar nafaqat umumiy qonunlar, balki ular ko‘pincha buzadigan huquqiy normalar bilan ham tanishishlari kerak.
Maktab, boshqa ta’lim muassasalari yoshlarga sinfda va bolalar bilan darsdan tashqari mashg‘ulotlarda zarur huquqiy bilim beradi. Huquqiy ta’limni olib borishda, o‘qituvchilar va o‘qituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik ushbu muammoning murakkabligi va jiddiyligidan xabardor bo‘lishi kerak, buni ikki so‘z bilan atash mumkin: yoshlar jinoyati. Ushbu so‘zlar ortida nafaqat pedagogik muammolar mavjud. YOshlarning axloqiy va huquqiy holati butun dunyo yoshlarining zamonaviy hayotidagi bir qator hodisalarda o‘z ifodasini topmoqda, bu har qanday tajovuzkorlik, vandalizm, ekstremizm, har qanday soyadagi millatchilarning har qanday ortiqcha narsalari, terining peshonalari, futbol bezorilari. Deviant xulq-atvorning engil shakllari mavjud: jamiyatdan yoshlar subkulturasiga chiqish, o‘yinlar dunyosiga haddan berilish, xayolparastlik va xokozo.
Fuqarolik ta’limining asosiy maqsadi fuqarolikni ichki erkinlik va davlat hokimiyatiga bo‘lgan hurmat, vatanga muhabbat va tinchlik, o‘zini o‘zi qadrlash va intizomga intilish, vatanparvarlik tuyg‘ularining uyg‘un namoyon etilishi va millatlararo muloqot madaniyatini o‘zida mujassam etgan fuqarolikni shakllantirishdir.
Rus pedagogikasida fuqarolik ta’limi masalalari SHarq mutafakkirlari tomonidan ko‘rib chiqilgan (Farobiy, Beruniy, Navoiy, Avloni). Abdulla Avloniy millat tarbiyasi, vatanni sevish g‘oyasi o‘zbek xalqining mentalitetining o‘ziga xos xususiyatlarini, milliy o‘ziga xoslikni rivojlantirishni va fuqarolikni tarbiyalashni hisobga olgan holda qurilishi kerakligini yozgan. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz o‘qituvchilari fuqarolik va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalariga e’tibor berishdi: A. Musurmanova, S. Nishanova, SH.Qurbonov, M. Kuranov, U. Maxkamov, E. Seytxalilov va boshqalar.
O‘zbekistonda huquqiy davlat, ochiq fuqarolik jamiyati barpo etilayotgan sharoitda yosh avlodga fuqarolik ta’limi ayniqsa dolzarb bo‘lib qolmoqda. Fuqarolik insonning davlatga nisbatan huquqlari va majburiyatlari, yotoqxona va axloq normalariga bo‘ysunish, fuqarolik burchini bajarish, mehnat ijtimoiy faoliyati, ma’naviy rivojlanishi bilan bog‘liq.
Fuqarolik - bu fuqarolik burchini bajarish, mamlakat, jamiyat, oila oldidagi burch hissi; milliy g‘urur va vatanparvarlik tuyg‘usi, milliy mustaqillikni mustahkamlash, davlatning Konstitutsiyasiga, davlat hokimiyatiga, Prezidentiga, davlatchilik ramzlariga hurmat (Gerb, bayroq, madhiya); davlat tarixini, mamlakatning milliy boyligini, tilini, madaniyatini, urf-odatlarini hurmat qilish; yoshlarga siyosiy ta’lim berish; huquqiy ong va huquqiy savodxonlik; boshqalarning huquq va erkinliklarini hurmat qilish; faol hayotiy pozitsiya, halollik, rostgo‘ylik, rahmdillik; millatlararo muloqot madaniyati, boshqa
Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy munosabatlarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, aniq maqsadni ko‘zlagan holda ifodalanishidir. Huquqiy tarbiyani bolaning kichik yoshidan boshlab amalga oshira boshlash, huquqiy axborotlarning birinchi darajali tus olishiga erishish, shaxsning umumiy dunyoqarashi va ijtimoiy yo‘naltirilganligining tarkibiy qismi tarzida huquqiy qarashlariga asoslanishi zarurdir.
O‘sib kelayotgan yosh avlod huquqiy tarbiyasining xususiyatlari yangi jamiyatning o‘z xarakteri, turmush tarziga asoslanadi. Ularning hammasi prinsipial jihatdan yangi, yanada murakkab muammolarni hal etish zarurligini ifoda etadi. Avvalo, huquqiy tarbiya yangi yosh avlodni kamol toptirishning samarali vositasi sanaladi.
YUqorida qayd qilingan mulohazalar huquqiy tarbiyaning yaxlit tizimi quyidagilardan iboratligini ifodalaydi:
Birinchidan, huquqiy tarbiya sub’ektlariga: davlat idoralari, jamoat tashkilotlari, mehnat jamoalari, mansabdor shaxslar va boshqalar kiradi.
Ikkinchidan, huquqiy tarbiya ob’ektlariga: mansabdor shaxslar, fuqarolar, ichki ishlar idoralari xodimlari kiradi.
Uchinchidan, huquqiy tarbiya mazmuniga: huquqiy ta’lim, huquqiy targ‘ibot va tashviqotlar kiradi.
To‘rtinchidan, huquqiy tarbiya shakllariga: ma’ruzalar, seminarlar, suhbatlar, viktorinalar kiradi.
Beshinchidan, huquqiy tarbiya metodlariga: ishontirish, rag‘batlantirish, majburlash kiradi.
Oltinchidan, huquqiy tarbiya vositalariga: matbuot, radio, televidenie, adabiyot va san’at asarlari, ko‘rgazmali tashviqot hamda targ‘ibot vositalari kiradi.
Mustaqillik sharoitida huquqiy madaniyat bilan huquqiy tarbiyaning bog‘liqligi yanada ortadi.