5 O’zbekiston respublikasi oily va o’rta ta’lim vazirligi
Chekish va tamakining boshqa is'temol shakllari
Download 1.74 Mb. Pdf ko'rish
|
onkologiyadan hamshiralik ishi
|
2.2.1 Chekish va tamakining boshqa is'temol shakllari
Yomon sifatli o’smalar rivojlanish xavfi chekish oqibatida yuzaga kelishi to’lik o’rganib chiqilgan .1985 yil va 2002 yil chaqirilgan Xalqaro saratonni o’rganish agentligi (XSUA)ning ishchi guruxi umumlashtirilgan epidemiologik va 28 ekspremental natijalariga ko’ra tamaki chekish inson uchun kanserogen ta'sir qilib lab, til, og’izning boshqa qismlari, xalqum, qizilo’ngach, oshqozon, oshqozon osti bezi, jigar, xiqildoq, traxeya, bronxlar, siydik qopi, buyraklar, bachadon bo’yni saratoni va miyeloid leykozga olib keladi. Tamaki tarkibida nikotin bo’lib xalqaro tibbiy muassasalar tomonidan narkotik qaramlikka olib kelishi tan olingan. Nikotinga qaramlik xalqaro kasalliklar klassifikatsiyasiga qaratilgan. Nikotin narkotik qaramlikni asosiy mezoniga kiradi va quyidagicha xarakterlanadi: - tashlashga bo’lgan takrorlanuvchi xarakatlar va xoxishga qaramasdan, iste'mol qilishga bo’lgan yengib bo’lmas xolat; - miyaga ta'sir etuvchi psixoaktiv ta'sirotlar rivojlanishi; - abstinensiya sindromini o’z ichiga oluvchi psixoaktiv modda ta'siridan rivojlanuvchi xulq-atvor. Nikotindan tashqari tamaki tutuni tarkibida o’nlab toksik va kanserogen moddalar bor, jumladan politsiklik aromatik uglevodorodlar (PAU), masalan benzopiren, aromatik aminlar (naftilamin, aminobifenil), uchuvchi nitrobirikmalar, tamaki spetsifik nitrozoaminlar (TSNA), vinilxlorid, benzol, al'degidlar (formal'degid), fenollar, xrom kadmiy poloniy-210, erkin radikallar mavjud. Yuqoridagi ayrim moddalar tamaki bargida mavjud qolganlar qayta ishlash jarayoni va yonish oqibatida paydo bo’ladi. Qayd etish kerakki tamaki tutunini yutish jarayonida sigaretda xarorot yuqori bo’ladi, bu tamaki tutuni tarkibining turli kimyoviy moddalar konsentratsiyasini belgilaydi. Aynan shunaqa tutun tarkibida nikotin, benzol, PAU miqdori yuqori bo’ladi. Ko’pchilik kanserogen va mutagen moddalar tamaki tutuni zich fazasida bo’ladi va chekish paytida kembridj filtrida qolib ketadi. Kembridj filtrida tamaki tutunining zich fazasida ushlanib qolgan qismi smola deyiladi,suv va nikotindan tashqari. Sigaret turi, uning filtri, tamaki navi va qayta ishlanishi, sigaret qog’ozi perforatsiyasi sifati, darajasiga bog’liq xolda tamaki tutuni tarkibida nikotin va smola miqdori xar xil bo’lishi mumkin. Oxirgi 20-25 yil ichida rivojlangan davlatlar va Rossiyada tamaki tutuni tarkibida smola va nikotin miqdori sezilarli 29 darajada kamaydi. Ko’pchilik mamlakatlarda smola va nikotin miqdori uchun normativlar mavjud. Smola uchun ushbu ko’rsatkich 10-15 mg atrofida bitta sigaretada, nikotin uchun 1-1.3 mg bir sigaretada. Epidemiologik tekshiruvlarda chekish va yomon sifatli o’smalar o’rtasida etiologik bog’liqlik borligi ko’rsatib o’tilgan. Chekishga bog’liq nisbiy xavf ko’rsatkichi (NXK) xar xil lokalizatsiyadagi o’smalar uchun turlicha va chekish boshlangan yosh, chekish davomiyligi va bir kunda cheqiladigan sigaret miqdoriga bog’liq. Og’iz bo’shlig’i va xalqum saratoni rivojlanish xavfi chekuvchilarda chekmaydiganlarga qaraganda 2-3 baravar yuqori bo’ladi, bir kunda bir pachka sigaretdan ko’p chekadiganlarda esa nisbiy xavf 10 baravargacha yetadi. O’pka va xiqildoq saratoni rivojlanish xavfi chekuvchilarda juda yuqori. Ko’pchilik epidemiologik tajribalarda NX ko’rsatkichi chekish boshlanish yoshi , davomiyligi, bir kunda iste'mol qilinadigan sigaret miqdoriga bog’liqligi aniqlangan. Masalan ingliz shifokorlarining tekshiruvlariga ko’ra o’pka saratoni kuniga 1-14 sigaret chekuvchilarda NX 7,9 bo’ladi, 15-24 ta chekadiganlarda12,7 va 25 tadan ortiq chekadiganlarda 25 bo’ladi. Boshqa davlatlarda o’tkazilgan Amerika saratonga qarshi kurash tashkiloti tekshirishlari natijasiga ko’ra chekishni boshlanish yoshi asosiy axamiyatga ega. O’pka saratoni eng yuqori NX erkaklarda 15 yoshgacha chekishni boshlaganlarda kuzatilgan. 15-19yoshda NX 12,9 , 20-24 yoshda 9,7 25dan yuqoridagilarda 3,2. Shuni takidlab o’tish kerakki chekish xamda o’pka saratoni o’rtasida bog’liqlik adenokarsinomaga nisbatan yassi xujayrali va kichik xujayrali saratonda ko’proq namoyon bo’ladi. Qizilo’ngach saratoni rivojlanishi chekmaydiganlarga qaraganda chekuvchilarda 5 marta yuqori. Oshqozon saratoni paydo bo’lishi xavfi 1,3-1,5 marta yuqori bo’ladi, bunda chekish oqibatida kardial va oshqozonning boshqa qismlarida saraton rivojlanish xavfi ortadi. Chekish oshqozon osti bezi saratoni sababchilaridan biri xisoblanadi. Chekadiganlarda oshqozon osti bezi saratoni NX 2-3 baravar yuqori bo’ladi. To’g’ri ichak va chambar ichak saratoniga chekish ta'sir qilmaydi, lekin ayrim tekshiruvlarda yo’g’on ichak adenamatoz polipi va 30 chekish o’rtasida bog’liqlik aniqlangan. Shuningdek chekish va anus raki paydo bo’lishida xavf omili mavjud (yassi xujayrali yoki o’tuvchi xujayrali o’sma). Bir qancha epidemiologik tekshiruvlarda jigar saratoni bilan chekish o’rtasida bog’liqlik kuzatilgan. Odatda chekish ichish bilan birga kelganda gepatotsellyulyar saraton xavfini oshiradi. Undan tashqari gepatit C va V bo’lgan bemorlarda chekish oqibatida jigar saratoni xavfi oshadi. Xolangiotsellyulyar saraton xamda o’t qopi o’t yo’llari yomon sifatli o’smalari o’rtasida bog’liqlik aniqlanmagan. Chekish siydik qopi va buyraklar saratoni sababchisi xisoblanadi. Xavf omili chekuvchilarda 5-6 martagacha yuqori. Chekishga bog’liq xolda adenokarsinomaga nisbatan buyrak yassi xujayrali va o’tuvchi xujayrali saratoni ko’prok uchraydi. Bachadon bo’yni saratoni va intraepitelial neoplaziya xamda chekish o’rtasida bog’liqlik qayd etilgan. Pi-virus papillomasi bilan zararlanish oqibatida rivojlanuvchi bachadon bo’yni saratonida chekish kanserogenez "jarayoni promoteri" rolini o’ynaydi. Bir qator epidemiologik tekshirishlarda chekish va miyeloblastoz leykoz NX borligi aniqlangan. O’tkir miyeloblastoz leykozda NX 1,5ga teng. Chekuvchi ayollarda faqat bachadon tanasi saratonigina kamroq xavf omili xisoblanadi. Bu kuzatish "xolat- nazorat" uslubi bilan tekshirilganda isbotlangan. Chekuvchi ayollarda endometriy saratoni nisbiy xavfi ko’rsatkichi 0,4- 0,8 ga teng. Ushbu lokalizatsiyadagi saratonga qarshi bunaqa ximoya mexanizmini esterogenlar (ingibirlanishi) miqdorining pasayishi bilan tushuntiriladi. Bundan tashqari chekuvchi ayollarda menopauza chekmaydiganlarga nisbatan 2-3 yil oldinroq yuzaga keladi. Chekish odatda tuxumdonlar saratoniga ta'sir kursatmaydi. Shu bilan birga chekish va qin saratoni xavfi o’rtasida bog’liqlik bor. Epidemiologik tekshirishlarda chekishning sut bezi saratonini paydo qilishi o’rganilgan bulib, natijalar sut bezi saratoni xavfiga ta'sir etmasligini ko’rsatadi. Shuningdek prostata saratoni rivojlanish xavfiga xam chekish odatda ta'sir etmaydi. 31 Chekish bilan bog’liq yomon sifatli o’smalar aniqlovchi xavfi (AX), ya'ni xamma saraton xolatlarining foizi xar xil o’smalar uchun turlicha.Konservativ baxolashga ko’ra chekish erkaklardagi 87-91% ayollardagi 57-86% o’pka saratoniniig sababchisidir. 43% dan 60% gacha og’iz bo’shlig’i, qizilo’ngach va xiqildoq saratoni chekish yoki chekish bilan birga ko’p miqdorda alkogol' iste'mol qilish oqibatida chaqiriladi. Siydik qopi va oshqozon osti bezi saratonining sezilarli foizi xamda kam miqdorda buyrak, oshqozon, bachadon bo’yni saratoni va mieloid leykoz o’rtasida bog’lanish mavjud. Sigaret chekish xavfli o’smalar sababining 25- 30% ni tashkil etadi. Ba’zi fikrlarga ko’ra sigara chekish kanserogen ta'sirga emas, lekin epidemiologik natijalarga ko’ra SIGARA chekish xuddi SIGARETA chekish singari og’iz bo’shlig’i, xalqum, xiqildoq, o’pka, qizilo’ngach, oshqozon osti bezi saratoni xavfini oshiradi. SIGARA chekuvchilarda o’pka saratoni xavfi nisbatan pastroq, lekin chuqur tortib chekadiganlarda yuqori bo’lishi xam mumkin. Chekuvchilarda yomon sifatli o’smalar nisbiy xavfi chekish davomiyligiga, bir kunda cheqiladigan sigaret soniga, shuningdek SIGARA, SIGARETA yoki trubka chekish bir-biriga mosligiga bog’liq. SIGARA tutuni SIGARETA tutuni tarkibi singari deyarli xamma toksik va kanserogen moddalarga ega. Biroq uning tarkibida ko’proq nikotin va TSNA bor. Sigara tutuni sigareta tutuni pH ga nisbatan yuqoriroq, shunga ko’ra nisbatan kamroq yutilishiga olib keladi. Nikotin va boshqa moddalar og’iz bo’shlig’I shilliq qavati orqali so’riladi, agar chekuvchi ko’proq tortsa bronxlar orqali suriladi. Bir nechta o’nlab epidemiologik tekshiruvlar oqibatida MAIR (2003) passiv chekish xam kanserogen degan xulosaga keldi. Chekuvchi erkaklarning chekmaydigan turmush o’rtog’lari o’pka saratoni NX 1,3 -1,7. AQSH atrof muxitni ximoya qilish agentligi passiv chekish yiliga uch ming amerikalik o’limiga sababchi bo’lishi va o’pka saratoni xavfini 30%ga oshiradi degan xulosaga kelishdi. Chekishdan tashqari tamaki iste'mol qilishning boshqa shakllari xam mavjud. Xindistonda tamaki va va boshqa aralashmalar (masalan betel' usimligi 32 barglariga uralgan tamaki va oxak yoki mayda qilib ezilgan chiganok kukuni) chaynaladi yoki til otiga, lunj ortiga qo’yiladi. Markaziy Osiyo davlatlarida NOSVOY tarqalgan bulib, tamaki va oxak yoki kul aralashmasidan iborat. NOSVOY xam til osti yoki lunj ortiga qo’yiladi. Shvetsiyada spus tamaki maxsuloti tarqalgan, peroral iste'mol qilinadi. Bundan tashqari xidlash uchun ham tamakilar mavjud. Tamaki tutunidan farqli ravishda yuqorida sanab o’tilgan tamaki maxsulotlarida tamaki yuqori xaroratda yonish oqibatida paydo bo’ladigan kanserogen moddalar yok. Biroq ular tarkibida kanserogenligi isbotlangan TCHA, N-nitrozonornikotin (NNN), 4-metilnitro-amino1-(3-piridil)-1-butanon (NNK) mavjud. Epidemiologik tekshiruvlar oral tamaki maxsulotlari og’iz bo’shlig’i va xalqum saratoni xavfini oshirishini ko’rsatadi. Tamaki oral maxsulotlarini iste'mol qilish va saratonga olib keluvchi og’iz bo’shlig’i patologik xosilalari, leykoplakiya o’rtasida bog’liqlik aniqlangan. 1984 yil tuzilgan MAIR ishchi guruxi eksperemental va epidemiologik taxlillarga ko’ra tamaki maxsulotlarining oral shakllari inson uchun kanserogen xususiyatga ega degan xulosaga keldi.(1-tabl.) Shunday qilib tamaki yomon sifatli o’smalarning asosiy sababidir. Ayrim rivojlangan mamlakatlar masalan AQSH va Buyuk Britaniyada axoli o’rtasida chekishni kamaytirish oqibatida o’pka saratoni va chekish bilan etiologik bog’liq boshqa saraton shakllarining kamayishiga olib keldi. Yomon sifatli o’smalardan tashqari chekish o’pka obstruktiv kasalliklarining asosiy sababi xisoblanib, miokard infarkti va bosh miya insul'tining sababchilaridan biridir. Xar ikkinchi chekuvchi odam chekish bilan bog’liq sabablardan xalok bo’ladi. Chekuvchilarning o’rta yoshda (35-69) o’lim soni chekmaydiganlarga nisbatan 3 marta yuqori, bunda ularning xayot davomiyligi chekmaydiganlarga qaraganda 20-25 yil kamroq. Xattoki o’rta yoshda chekishni tashlash oqibatida O’pka saratonidan va chekish bilan bog’liq boshqa sabablardan nobud bo’lish xavfi kamayadi. Masalan 33 butun umr chekkan erkaklarda (70 yoshgacha) o’pka saratonidan kumulyativ o’lim xavfi 16%, 60 yoshda chekishni tashlaganlarda bu kursatkich 11% ni tashkil etadi. Chekishni 50 va 40 yoshda tashlanganlarda o’pka saratondan kumulyativ o’lim xavfi 5 va 3% ni tashkil etadi. Saraton profilaktikasida asosiy yo’nalish chekishga qarshi kurash xisoblanadi. Xamma xalqaro va milliy saratonni oldini olish dasturlarida chekishni nazorat qilishga juda katta axamiyat berilmoqda. Download 1.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|