5 O’zbekiston respublikasi oily va o’rta ta’lim vazirligi
Download 1.74 Mb. Pdf ko'rish
|
onkologiyadan hamshiralik ishi
|
21 II. ONKOLOGIYANING NAZARIY VA EKSPERIMENTAL ASOSLARI 2.1 Turli o’smalarning kelib chiqish sabablari va rivojlanish mexanizmi. Saraton nafaqat tibbiyotning balki biologiya fanining asosiy muammolaridan biri bo’lib qolmoqda, chunki so’nggi yillarda o’sma hujayralarini o’rganish sohasida inqilobiy kashfiyotlar bo’lganiga qaramasdan sog’lom hujayraning o’sma hujayrasiga aylanishi - kanserogenez masalasi oxirigacha o’rganilmagan. Zamonaviy molekulyar biologiya nuqtai-nazaridan saraton hujayra genetik apparati kasalligi hisoblanib, uning natijasida sog’lom hujayra va to’qimalardan tamoman farq qiluvchi hujayralar yoki hujayralar tizimi paydo bo’ladi. O’zgargan, yomon sifatli hujayraning asosiy o’ziga xos hususiyati - bu uning idora qilib bo’lmaydigan o’sishidir. Sog’lom hujayraning o’sma hujayrasiga aylanish jarayoni ko’p bosqichli bo’lib, har bir bosqichda hujayra yangi xususiyatlarga ega bo’ladi. Bu jarayon asosida hujayraning yomon sifatli o’zgarishiga javobgar bo’lgan alohida genlar - protoonkogenlar va G` yoki antionkogenlarning (supressor genlar) o’zgarishi yotadi. Protoonkogenlar va antionkogenlar sog’lom hujayradagi sog’lom genlardir. Odatiy hollarda bu genlar hujayra faoliyatining eng muhim jarayonlarida asosiy vazifani bajaradi: hujayra bo’linishini boshqaradi, bunda protoonkogenlar bo’linish jarayonini tezlashtiradi (musbat boshqaruv), supressorlar esa aksincha bo’linish jarayonini to’xtatadi (manfiy boshqaruv). Onkogen - bu mutatsiyalar va boshqa xromosoma buzilishlari natijasida o’zgargan protoonkogendir. Ko’plab sog’lom hujayralar tinch holatda (G0) bo’ladi, faqat ma'lum signallar natijasida ular tinch holat davridan presintetik(G1), DNK sintezi (S), postsintetik (G2), mitoz (M) davrlari orqali hujayra bo’linishi sikliga o’tadi. Hujayra bo’linishi signali bo’lib tashqi kimyoviy omil - o’sish omili (O’O) ta'siri hisoblanadi. Bu omillar turli hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi va qon zardobi, to’qima suyuqligida mavjud bo’ladi. O’O hujayra bilan ma'lum 22 protoonkogen boshqaruvi ostida bo’lgan hujayra membranasidagi maxsus retseptorlar orqali bog’lanadi. O’O hujayra membranasidagi "o’z" retseptori bilan ta'sirlashadi, hujayra esa bu bo’linish ishorasini qabul qiladi, sitoplazmada murakkab biokimyoviy jarayonlar ishga tushadi natijada DNK sintezi va ikkilanishi, mitozni amalga oshiruvchi genlar stimulyatsiyasi yuz beradi (2-rasm). Ushbu jarayonlarning barchasi protoonkogenlar tomonidan boshqariladi. Protoonkogenlari sog’lom hujayra doimiy bo’linmaydi. O’O ta'siri va bo’linish to’xtaydi. Ba'zi protoonkogenlarning mutatsion ravishda bu jarayon zanjiridagi bir yoki bir nechta a'zolarning onkogeniga aylanganida bo’linish o’ta faollashadi. Bu hujayra membranasi retseptoridagi, protoonkooqsillardan onkooqsillarga aylanadigan oqsillardagi va transkripsion omillardagi o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Natijada O’O ta'sirisiz ham hujayra bo’linishga signal beradi va bu zanjir to’xtovsiz davom etadi. Birgina protoonkogen mutatsiyasi tufayli hujayra birdan yomon sifatliga aylanmaydi, ammo to’xtovsiz bo’linish xromosomada uzilishlarga, boshqa genlarda yangi mutatsiyalarga olib keladi. Davomiy ravishda mutatsiyalar kompleks to’plami paydo bo’lib, ular hujayraning yomon sifatli xususiyatini ta'minlaydi (3-rasm). Har bir mutatsiya tasodifan paydo bo’ladi. Ma'lum mutatsiyalar qo’shilishi o’smaning o’ta o’ziga xosligini ta'minlaydi, shuning uchun ham amaliy jihatdan o’smalarning o’xshash O’Olari mavjud bo’lmaydi. Bitta mutatsiya hosil bo’lishidan to hujayraning yomon sifatli transformatsiyasiga sabab bo’ladigan mutatsiyalar kompleks to’plami hosil bo’lishiga qadar qancha vaqt o’tadi. Odatda buning uchun yillar talab etiladi. Hujayrada bo’linishni boshqaruvchi yana bir antionkogen R53 dir. R53 hujayra siklini boshqaruvchi va hujayra o’limini (apoptoz) dasturlovchi genlar transkripsiyasini muvofiqlashtiradi. Protoonkogenlar mutatsiyasiga olib keluvchi nohush omillar (nurlanish, kimyoviy kanserogenlar va b.) ta'siridan so’ng R53 faollashadi va zararlanishni tiklash uchun hujayra siklini to’xtatib apoptoz 23 chaqiradi. Apoptoz tufayli hujayralar avlodida jiddiy DNK uzilishlarini uzatish oldi olinadi. Shunday qilib R53 hujayraning ichki xavfsizlik tizimi xisoblanadi. R53 antionkogeni faoliyatining buzilishi proliferatsiya manfiy boshqaruvining va apoptoz induksiyasining yo’qolishiga olib keladi. Turli xromosoma zararlanishiga ega hujayralar to’planishi, hujayralarning genetik beqarorligini ortib borishi yuz beradi va natijada bular barchasi hujayraning o’smali transformatsiyasiga sabab bo’ladi. Onkologik bemorlarning yarmidan ortig’ida mutatsiyalar yoki R53 antionkogenining yo’qligi aniqlanadi. Ushbu gen tug’ma mutatsiyaga uchragan kishilarda oilaviy Li-Fraumeni sindromi kuzatiladi va ularda yomon sifatli o’smalar rivojlanishiga moyillik juda yuqori bo’ladi. Bunda quyidagi ichki faktorlar bo’lishi mumkin: -Spontan mutatsiya oqibatida protoonkogenlarni onkogenga aylanishi, natijada bo’linish zanjirining ma'lum zvenosida faollanish yuzaga keladi; -Hujayraning o’zi FR ishlab chiqara boshlaydi, membranadagi retseptor o’zgarishidan har doim "yoqilgan" holatda bo’lib hujayra ko’payishi uchun yolg’on signal tarqatadi. Bo’linishni kuchaytiruvchi genlar nusxalari miqdori birdaniga ko’payishi mumkin; - Gen translokatsiyasi - Protoonkogen to’satdan yangi joyga siljishi mumkin. Yangi paydo bo’lgan qo’shni gen ta'sirida siljigan protoonkogen ekspressiyasi yo’qoladi. Genomning turli xil buzilishlari sababi tashqi ta'sirlar ham bo’lishi mumkin: -Kimyoviy kanserogenlar; -Ionlanuvchi va ultrabinafsha nurlanish; -Ayrim viruslar; Papilloma virusi ta'siridan bachadon bo’yni saratoni, Epshteyn -Barr virusi - burun-xalqum saratoni va Berkit limfomasi, B virus gepatit -gepatotsellyular rak paydo bo’lishi o’rtasida bog’liqlik bor. 24 Genom stabilligi uchun hujayra genlari juft bo’ladi va ikkita allelda joylashadi. Protoonkogendan onkogen hosil bo’lishi uchun bitta alleldagi bitta gen mutatsiyasi kifoya. Onkogen irsiylanmaydi, avloddan avlodga o’tmaydi ya'ni mutatsiya somatik hujayrada yuzaga keladi. Antionkogenning faolsizlanishi, "o’chirilishi", uchun ikkita alleldagi ikkala gen nusxalari mutatsiyasi kerak bo’ladi. Bitta antionkogen nusxasidagi mutatsiya(ota-onadan irsiylangan) hujayra xususiyatlarida namoyon bo’lmaydi. Lekin vaqt o’tishi bilan boshqa alleldagi boshqa gen nusxasida mutatsiya yuzaga kelishi mumkin, o’shanda o’sma transformatsiyasi sodir bo’ladi. Shunday qilib antionkogen birinchi mutatsiyasi bo’lishi yomon sifatli o’smaga olib kelmaydi, biroq o’sma paydo bo’lishiga moyillikni oshiradi. Ayrim oilalarda bemorning qarindoshlari o’rtasida saraton tarqalishi nasliy faktorlarga bog’liq. Xamma yomon sifatli o’smalarni nasliy axamiyatiga ko’ra ikkita guruhga bo’lsa bo’ladi: -Avlodlarga nasliy belgi tarzida o’tadigan saratonning nasliy shakllari; -Tashqi ta'sir va irsiy mexanizmlar bilan bog’liq multi faktorial o’smalar; Saraton nasliy shakllari deyarli hamma o’sma turlarida uchraydi va h amma xolatlarning 10-15% ni tashkil etadi. Bolalardagi ayrim embrional o’smalarda nasliy shakllar 40% gacha yetadi. Bolalarda uchraydigan retinoblastoma va nefroblastoma genetik-aloxidalangan o’smalar modeli xisoblanib, nasliy o’tadigan ma'lum antionkogen nuqsoni aniqlangan. Nasliy bo’lmagan retinoblastoma odatda bitta ko’zda bo’ladi ,nasliy shakli esa ikkala ko’zda uchraydi. Gendagi nasliy o’zgarishga ega bo’lgan 12 ga yaqin o’smalar ma'lum. Sut bezi saratoni uchun (BRCA-1), tuxumdonlar uchun (BRCA-2), melanoma uchun (P16), kolorektal saraton uchun (DCC) va boshqa genlar ma'lum. Onkologik kasalliklar asosini tashkil etuvchi multifaktorial o’smalar, tashqi ta'sirlar ya'ni alkogol, chekish, ovqatlanish, atrof muxitdagi kanserogen faktorlar va moddalar almashinuvining nasliy xususiyatlariga bog’liq xolda yuzaga keladi. Ushbu shaxslar guruxida saraton paydo bo’lishi extimoli nasliy moyillik va 25 atrofdagi noxush ta'sirlarning xarakteriga bog’liq. Qanchalik saratonga nasliy moyillik yuqori bo’lsa shunchalik tez muxit ta'sirida saraton rivojlanishiga olib keladi. Shunday qilib o’sma paydo bo’lish jarayoni onkogen va antionkogenlar bog’liq. O’sma rivojlanishi o’sma jarayonining kuchayishi va asta-sekinlik bilan yomon sifatli xususiyatlar ortib borishi atrof to’qimalarga infiltratsiya, shuningdek metastazlanishi bilan xarakterlanadi. Download 1.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|