5-variant Til strukturasi nazariyasi. Izomorfizm nazariyasi. Sathlar iyerarxiyasi

7-variant
1. Til va nutq qarama-qarshiligi. Til qurilishi tadqiqiga diaxronik, tarixiy yondashuvni inkor qilgan L.Blumfildning fikricha, «Tilni tasvirlash uchun tarixiy jihatdan hech qanday ma’lumot shart emas». «Til tarixi aniq bo‘lgan holatlarda ma’lum bo‘ladiki, til taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida hech qanday noaniqliklar mavjud bo‘lmagan; masalan, bir necha yuz yillar oldin gooseberry so‘zi *grose- berry shaklida bo‘lgan va uning goose so‘zi bilan hech qanday bog‘liqligi aniqlanmagan. Ko‘rinib turibdiki, bunday faktlar bizga hozirgi zamon ingliz tilida ahvol qanday ekanligi haqida hech qanday ma’lumot bera olmaydi» Ammo faktlarni tushuntirishga bog‘liq lingvistik muammolarga to‘xtalgan L.Blumfild o‘z asarining keyingi sahifalarida o‘rganiladigan til hodisasining mohiyatini faqat tarixga murojaat qilib aniqlash mumkin degan qarshi fikrga keladi: «Tildagi o‘zgarishlar bizni shu sababli qiziqtiradiki, faqat ular bizga til hodisalarini tushuntirish imkoniyatini beradi».Ko‘rib o‘tganimizdek, Sossyurning til va nutq dixotomiyasi, sinxroniya va diaxroniya haqidagi fikrlari Kopengagen va Amerika strukturalizmida bir-birlaridan farq qiladigan turlicha yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib kelgan.L.Yelmslev tomonidan ilgari surilgan glossematika nafaqat sinxronik, balki diaxronik nazariyadir. L.Blumfild bildirgan fikrlarga binoan Amerika deskriptiv lingvistikasi tilni tasvirlashda tarixiy faktlardan foydalanishni inkor qilmaydi, ammo bu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borishni maqsad qilib ham qo‘ymaydi.Sinxron va diaxron tilshunoslikning metod va tamoyillari haqida gapirib, Sossyur bu ikki yo‘nalishni til va nutq doirasida o‘zaro zid qo‘yadi. Uningcha, tilshunoslik tadqiqotlarining yagona obyekti – til.
2. Til taraqqiyoti va lingvistik aspektlari. Tillarning chatishuvi va aralashuvi.Ibtidoiy jamoada kishrilar urug‘ bo‘lib yashaganlar. Bir nechta urug‘lar qabilani tashkil qilgan. Bu uyushmalarning o‘z tili bo‘lgan. Qabilalar ko‘payib, tarqala boshlaydi. Uzoqroq hududdagi qarindosh qabilalar bir tilning turli shevalarida so‘zlashuvchi qabilalar uyushmasiga birlashadi. Qabila ittifoqlarining umumiy tili bo‘ladi, ayrim qabila tillari qabila tiliga nisbalan sheva holatini egallaydi.Qabilalar ittifoqi xalqni tashkil qiladi. Xalqning asosiy belgilaridan biri milliy tilning bo‘dishidir. Shevalar, milliy tillar urug‘chilik davridan boshlab ko‘payib boradi.Shevalardagi farq ortib borib, yangi til paydo bo‘ladi. Son o‘zgarishi sifat o‘zgarishiga olib keladi. Vaqt o‘tgan sayin, masofa kengaya borib, yangi tillar paydo bo‘ladi. Bu differensatsiya va integratsiya (farqlanish va mujassamlashuv) hodisasidir. Shevalarning ko‘payishi va yangi tillaming paydo bo‘lishi tilshunoslikda farqlanish (differensatsiya) deyiladi, ya’ni tillarning shevalarga ajralishi.Til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning bir guruhigagina taalluqli. Til ko‘p funksiyalidir, hamma uchun umumiy aloqa vositasidir, ya’ni invariant vositadir. Millatning asosiy belgilari umumiy hudud, umumiy til, umumiy madaniyat birliklaridir. Shu belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan uyushma millat deyiladi. Bu uyushmaning tili milliy til deyiladi.Milliy tilning xalq tilidan farqi unda adabiy yozuv shaklining mavjudligidir. Har bir millatning madaniy merosi ana shu tilda o‘z aksini topadi. Tilning rivojlanish tarixi jamiyat tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. Til taraqqiyotida qo‘shni xalqlar o‘rtasidagi turli munosabatlar, savdo-sotiq va madaniy aloqalar, urushlar o‘z ta’sirini qoldiradi. Bu ba’zi tillarga ko‘proq, ba’zilariga kamroq ta’sir etadi. Dunyoda sof tilning o‘zi yo‘q. Masalan, ingliz tili lug‘at boyligining 30 foizi sof ingliz so‘zlari bo‘lib, qolganlari roman va sharq tillaridan o‘zlashgan.Tillarning chatishuvida substrat va superstat haqida gapirish mumkin (tag qatlam va ustki qatlam). lkkala tushuncha mag‘lub tilning g‘olib tildagi elementlaridir. Bir tildan ikkinchi tilga so‘zlaming o‘zlashtirilishi substratga kiimaydi. Substratda g‘olib til mag‘lub tilni siqib chiqaradi va bunda mag‘lub til g‘olib tilga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Superstatda kelgindilar tili mahalliy tilga sezilarli ta’sir o‘tkazadi, lekin uni siqib chiqara olmaydi.Tilda inqilob bo‘lmaydi. Tildagi o‘zgarishlar asta-sekin evolyutsion yo‘l bilan amalga oshadi. Til taraqqiyotida turg‘unlik bo‘lmaydi. U doim rivojlanadi.