5 Zat hám energiya almasiwi

Citoxrom A₃ vodorod, elektron yaki protonlardi molekulyar kislorodqa ótkizedi.Buni kóbinesi citoxromoksidaza fermenti dep ataydi.Barliq citoxromlar qurami jaǵinan quramali beloklar wákili bolǵan xromoproteyd gemoglobin hám mioglobin lerge uqsas bolip, olardiń molekulalariniń beloksiz bólegi hám gem saqiynasina uqsas dúziliske iye bolip,olardiń gem saqiynasiniń quramindada temir elementi boladi.Citoxromlar sistemasi dáslep 1986 jilda K.Mak-Muni tárepiiinen aniqlanǵan bolip olardiń biologiyaliq oksidleniwindegi yaǵniy toqimalardiń dem aliwindaǵi funkciyasi D.Keylin tárepinen 1925 jilda toliq úyrenilgen.Tiri organizmler toqimalariniń dem aliwinda qatnasatuǵin substratlardiń oksidleniw jollarin tómendegishe kórsetiwimizge boladi.

I.Substrat→degidrogenaza→NAD→Metalloflavono→proteyd→(koenzim Q)→citoxromlar→kislorod.

II.Substrat→metalloflakonoproteyd→citoxromlar→kislorod.

III.Substrat→flavonoproteyd→kislorod.

Zamanagóy pikirlerge qaraǵanda, eń áhmiyetli dem aliw substratlardiń oksidleniwi kletka hám toqimalarda tiykarinan mitoxondriyalar menen baylanisqan júdá quramali sistemalardiń qatnasi menen júzege keledi.Tiri organizm toqima hám kletkalariniń aktivligi ushin kerek bolǵan eń tiykarǵi biologiyaliq oksidleniwlerdiń biri fosfor kislotasi hám oniń birikpeleri arqali júzege keletuǵin oksidleniw processleri bolip tabiladi.Kletkada bolatuǵin oksidleniw processleri tiykarinda ajiralip shiǵatuǵin energiya,haywan organizminde dene temperaturasin belgili bir dárejede saqlap turiw ushin hámde organizmde bolatuǵin hár qiyli fiziologiyaliq processlerdiń orinlaniwina, bulshiq etlerdiń mexanikaliq jumisina, kletkalardiń bóliniwine, hár túrli kerekli zatlardiń sintezleniwine hám energiya sarplaniwi menen ámelge asatuǵin basqa processler ushin sarplanadi.Máselen ATF molekulasi payda boliwinda awisiq energiya sipatinda mikroergik baylanislardiń payda boliwina sarplanadi. Bul adenozinfosfor kislotasi, yaǵniy ADF tiń fosforilleniwi nátiyjesinde ámelge asadi.Buni tómendegishe kórsetiwimizge boladi.

ATF+H₃PO₄+41,8 Kdj/ mol→ATF+H₂O

Bunnan kórinip turǵaninday dem aliw processleriniń barliq basqishlarinda ADF hám ortofosfor kislotasi boliwi shárt. Uliwma kletkalarda bolatuǵin oksidleniw processlerinde, tuwridan tuwri tásir qilatuǵin ATF hám soǵan uqsas joqari ergik fosfat baylanislarinda bir bólek energiya toplaniwi hám toplanǵan energiyaniń issiliqqa aylanbastan, organizm ushin zárúr bolǵan basqa processlerge ótiwi biologiyaliq jaqtan úlken áhmiyetke iye.

Toqimalardiń dem aliw processi hámde ADF tiń fosforilleniwi nátiyjesinde ATF tiń payda boliw processi oksidlewshi fosforilleniw dep atalip oni úyreniwde rus bioximikleri V.A. Engelgard hám V.A Balicer siyaqli alimlardiń xizmetleri úlken.Toqimalardiń dem aliwinda hámde oǵan baylanisli oksidlewshi fosforilleniw processinde qatnasatuǵin fermentler tiykarinan mitoxondriyalarinda jaylasqanliǵi kóplegen alimlardiń(Grin,Leninjer, C.E.Ceverin) ilimiy ashiliwlarinda aniqlanǵan.Mitoxondriyalar tiykarinan kletkalardiń citoplazmasinda bolip, kórinisi jaǵinan mikroskopik tayaq tárizli formaǵa iye.Olar bir kletka quraminda 100 den 1000 ǵa shekem boladi( máselen tishqan bawiriniń bir kletkasinda 100 mitoxondriya tayaqshalari barliǵi aniqlanǵan).Bir toqima kletkalarina tiyisli bolǵan kletkalardiń mitoxondriyalari muǵdari hámme waqit birdey boliwi múmkin.Lekin olardiń muǵdari kletkaniń rawajlaniw dáwirine qarap ózgerip turiwi múmkin.

Uliwma mitoxondriyalardi, tiykarinan kletkani hám oniń islep turatuǵin organlarin adenozintrifosfat (ATF) penen támiynlew waziypasin atqariwshi ózine tiyisli kletka yaki organoid dep aeaplaw múmkin. Mitoxondriyalardiń ishki dúzilisi, eki sheksiz buralip jaylasqan membranalardan dúzilgen bolip, membrananiń joqarǵi tárepi júdá juqa hám ishki tárepi bolsa qabat- qabat formaǵa iye bolip olardiń 50% i belokli zat hám 30% i lipidlerden dúzilgen lipoproteidler toparina kiredi.Mitoxondriyalardiń ishki hám sirtqi qabatlarinda da oksidleniw processi júz beredi.Oniń ishki membranasinda júz beretuǵin oksidleniw processi fosforilleniw menen baylanisli bolip, payda bolǵan ATF tezde citoplazmaǵa jaylasadi.Mitoxondriyaniń sirqi qabatinda júz beretuǵin oksidleniwge erkin oksidleniw dep atalip, bul processke fosforilleniw baylanisli emes.Erkin oksidleniw nátiyjesinde derlik sol ónimler payda boladi.lekin bul birikpelerde awisiq energiya toplawshi mikroergik baylanislar payda bolmaydi.Toqimalardiń bunday dem aliwi mitoxondriyler menen baylanisqan, lekin bunda ajiralip shiǵatuǵin energiyaniń hámmesi issiliq kórinisinde tarqaladi.

Uliwma haywan organizminiń tirishligi ushin zárúr bolǵan energiyaniń úshten eki bólegi mitoxondriyalardaǵi oksidleniw processleri tiykarinda júzege keledi.

5.2 Suw hám mineral zatlar almasiwi
Hár qanday tiri organizde organik zatlar(uglevodlar, beloklar, maylar) menen bir qatarda belgili bir muǵdarda anorganik zatlar yaki mineral zatlar bar.Bulardiń barliǵi organizm tirishligi ushin judá áhmiyetli bolsada, óz nawbetinde suw hám mineral zatlardiń orni ayiriqsha.Olardiń organizmde jeterli muǵdarda ózlestirilmegeni organizmde hár qiyli keselliklerge alip keledi.

Tábiyatta belgili bolǵan derlik barliq elementler tiri organizmde bar ekenligi bir neshe usillar menen tekserilip kórilgen.

Haywan organizminde suwdiń muġdari fiziologiyaliq roli hám almasiwi

Suw tiri materiyaniń áhmiyetli komponentleriniń biri.Haywan organizminde bolsa birinshiden, barliq kletka hám toqimalardiń quramliq bólegi sipatinda, ekinshiden hár túrli zatlar ximiyaliq ózgerislerge ushiraytuǵin ortaliq sipatinda xizmet qiladi, hámde oniń ózi organizmde bolatuǵin gidroliz, gidrataciya hám degidrataciya, oksidleniw hám sintezleniw reakciyalarinda qatnasadi

Suw óz baǵdarinda kúshli eritiwshi, sonday aq óziniń fizikaliq qásiyeti menen organiz ushin áhmiyetli.Sebebi organizmdegi kóp ǵana zatlardiń soriliwi, tarqaliwi hám olardiń almasiwi suwli ortaliqta boladi.Soniń ushin mineral zatlardiń almasiwi suwdiń almasiwi menen tiǵiz baylanisli.

Tiri organizmde tiykarǵi issiliq suwdiń issiliq siyimliliġi menen saqlanip turadi, hámde óz náwbetinde organizmde suwdiń tarqaliwina sarplanatuǵin energiya esabinan organizmniń artiqsha qizip ketpewinen saqlaydi.Soniń ushin suwdiń teri arqali ajiralip shiǵiwi organizm ushin úlken áhmiyetke iye.

Normal jáǵdayda saqlanǵanda hám paydalanǵanda haywan organizminde payda bolatuǵin issliq energiyasiniń 30-35% i teri hám ókpe arqali suwdiń tarqaliwina sarplanadi.Sirtqi temperaturaniń artiwi menen organizmde bunday energiyaniń sarplaniwi artadi. Nátiyjede 20% den artiq suw sezilmegen dárejede ter menen shiǵarilip jiberiledi.Miynet etkende hám sirtqi temperatura kóterilgende terdiń ajiralip shiǵiw processi artip baradi.Bul bolsa dene temperaturasiniń normada saqlaniwin kóterilip ketpewin támiynleydi.Eger organizde usi process bolmasa,dene temperaturasi kóterilip ketip keri aqibetlerge alip keliwi múmkin.

Organizmdegi suwdiń muǵdari haywanniń jasina qarap parq qiladi.Úlken jastaǵi haywan organizminde suwdiń muǵdari 50-60% ti quraydi, jas mallarda bolsa 75-80%in quraytuǵinli aniqlanǵan.Jasi artip barǵan sayin organimdegi suwdiń muǵdari kemeyip baradi.Haywan organiminde suw bir tegis tarqalmaǵan, yaǵniy organizmdegi hár túrli suyiqliqlar, organ hám suyiqliqlar quraminda oniń muǵdari hár qiyli.Biologiyaliq suyiqliqlarda( sidik, silekey, ter hám asqzan shiresi) 95-98% in suw quraydi.Qan quraminda 82-83% ke shekem suw boladi.Bulshiq et toqimalar, júrek hám basqa organlarda suwdiń muǵdari az bolip 70-75% ti quraydi.Bawir ózinde kóp muǵdarda suw toplawshi organlar.Oniń toqimalarinda, 80% ke shekem suw boladi.Haywan terisinde bolsa 70% ke shekem suw boladi.

Bulshiq et toqimalariniń quraminda saqlanatuǵin suwdiń muǵdari basqa organ toqimalari quraminan biraz az bolsada, lekin haywan denesindegi suwdiń yariminan kóbi bulshiq etlerde boladi, sebebi bulshiq etler kólemi hám muǵdari jaǵinan organizmdegi basqa toqimalarǵa salistirǵanda biraz kóp.

Uliwma organizmde jaylasiwina qarap,suw birikken yamasa erkin halda boliwi múmkin.Bulardi kletka ishindegi hám sirtindaġi dep táriypleydi.Erkin haldaǵi, yaġniy kletka sirtindaǵi suwǵa organizmdegi kóp ǵana biologiyaliq suyiqliqlardi: sidik, qan plazmasi,limfa suyiqliǵi, arqa miy suyiqliǵi, as sińiriw shireleri hám kletkalar arasindaǵi suyiqliqlar quramindaǵi suwlar kiredi.Dene toqimalari quramina kiretuǵin, ásirese gidrofil kolloid eritpeler(suwda jaqsi eriytuǵin beloklar) micellalari arasindaǵi túyinlerde jaylasqan suwlar háreketsheńligin biraz joǵaltqan turaqli yaki birikken formada boladi.

Ayirim teńiz haywanlariniń, máselen meduzalar organizminiń 98-99% suwdan ibarat bolip,meduzalar qurǵaq massasin quraytuǵin 1% ke jaqin jelim tárizli belok zatlar strukturasina birigip erkin jaǵdayin joǵaltadi.Gel jaǵdayǵa ótip belgili bir forma payda qiladi.

Uliwma organizm awqat jetispewshiliginen emes suw jetispewshiligine shidam bere almaydi. Suw jetispegende tiri organizmler nabit boliwi aniqlanǵan. Organizmnen 15-20% ke shekem suwdiń joǵaliwi dáslep qanǵa keri tásir kórsetip, organizmde belokli zatlardiń tarqaliwin kúsheyttiredi hám aqiri nabit boliwina alip keledi.

Organizmniń suwǵa bolǵan talabi tiykarinan ishiletuġin suw, hám aziqliq ónimler quramindaġi suw menen qandiriladi.Organizmnen shiǵarilip turatuǵin suwdiń muǵdari(buyrek, teri, ókpe ishek arqali) organizmge sirttan kiretuǵin suwǵa salistirǵanda biraz artiq boladi.Sonday aq buniń sebebi haywan organizminde endogen jaġdayda uglevod. Belok, hám maylardiń oksidleniwi nátiyjesinde turaqli bir muġdarda suw payda bolip turadi.Máselen hár túrli aziqliq ónimlerdiń 100 grammi oksidleniw nátiyjesinde organizmde endogen jaǵdayda tómendegi muġdarda suw payda boliwi aniqlanǵan:maydan-107 ml uglevodlardan 55,2 ml, beloktan-41,3 ml.

Tiri organizm ushin turaqli jaǵdayda suw ózlestirip hámde tiyisli organlar tárepinen shiǵarilip turiwi shárt.Buniń ózgerisi organizmniń tirishligine keri tásir kórsetiwi múmkin.Az suyiqliq ishilgende ajiralip shiǵip atirǵan sidiktiń kólemi azayadi.Nátiyjede sidik penen turaqli ajiralip shiǵip turiwi shárt bolǵan zatlar yaǵniy belokli zatlar almasiwiniń sońġi ónimleri- hár qiyli azotli birikpeler, mineral duzlar- natriy xlorid, fosfatlar organizmde toplanip qaladi.Bul bolsa óz náwbetinde qan, qan plazmasi, kletka shiresi hám kletka arasindaǵi suyiqliqlardiń osmotik basimin arttirip jiberiwge sebepshi boladi hám organizmdi qiyin jaǵdayǵa salip qoyadi.

Qanniń osmotik basimi turaqli asqazan hám ishektegi awqat botqasina salistirǵanda biraz joqari boladi.Soniń ushin suyiqliqlar tezde tábiiy jaġdayda ishek diywallari arqali qanġa soriladi.Buġan hesh qanday energiya sarplanbaydi, hám

qan suyilip ketpeydi, sebebi suw tezde qan arqali kletkalar arasindaǵi bosliqqa hám toqimalarǵa tarqalip bir jaġdaydan basqa jaġdaylarǵa, birikken hám erkin jaġdayǵa ótip ketedi.

Toqimalarǵa suwdiń ótiwi hám onnan shiǵip ketiwi processinde qan plazmasi áhmiyetli rol oynaydi.Sorilǵan artiqsha suwdi saqlap turiwda teri hám bawir áhmiyeli rol oynaydi.

Organizmdegi arnawli mexanizmler, yaġniy nerv sistemasi hám endokrin bezleriniń garmonlari haywan denesindegi hár qiyli toqimalarda suw koncentraciyasiniń turaqli bir dárejede saqlanip turiwin támiynleydi.Organizmde suw jetispewshiliginiń birinshi belgisi shóllew.Bul process júz bergende bas miy qabiġiniń belgili bir bólegi reflektor jol menen qozǵalip shóllewdi keltirip shiġaradi.

Uliwma alǵanda tiri organizmde zatlar almasiwi bir formada boladi.Soniń ushin suw almasiwi basqa zatlar- beloklar, maylar, uglevodlar hám mineral birikpelerdiń almasiwinan ajiratip bolmaydi.Olar bir-biri menen tiġiz baylanisli.Hátteki ayirim mineral duzlar(natriyli duzlar) toqimalarda suwdiń toplanip qaliwi kúshettirse, ayirimlari (kaliy, kalsiy duzlari) suwdiń organizmnen shiǵip ketiwin tezlestiredi.Organizmdegi hám aziq quramindaǵi belok uglevod hám maylardiń muġdari organizmniń suw balansina tásir kórsetedi.Máselen uglevodlarǵa(qamir awqatlar) bay awqat penen awqatlandirilǵanda organizm tez ósip toqimalarda suwdiń muġdari artǵanliġi aniqlanǵan.

Uliwma hár túrli patologiyaliq jaǵdaylarda suw almasiwiniń buziliwi processinde eki túrli jaǵday gúzetiledi: organizmde kletka hám toqimalardiń suwsizlaniwi yaki organizmnen ajiralip shiǵatuǵin suw muǵdariniń kemeyiwi esabinan suw toplamlari payda boliwi gúzetiledi.

Patologiyaliq jaǵdayda organizmnen buyrek arqali kóp muǵdarda sidik shiǵarip jiberiliwi gúzetiledi.Bul ásirese qantsiz diabet dep ataliwshi keselliklerde júz berip, haywan tez shólleydi.Sidik bolsa suyiq hám tómen salistirmali awirliqqa iye boladi.Lekin organimniń suwǵa bolǵan talabin sheklew múmkin emes, sebebi bul waqitta toqimalar biraz suwsizlanip qalip,haywan qiyin jaġdayǵa túsip qaliwi múmkin.
Organ hám toqimalarda mineral zatlardiń muǵdari, fiziologiyaliq roli hám almasiwi

Haywan organizminde mineral zatlar ham suw siyaqli organizmge energiya bermesede, oniń tirishligi ushin júdá áhmiyetli.Sebebi olar organizmdegi kletka hám toqimalardiń qurami esaplanadi.

Adam hám haywan (quslar) organizminde tábiyatta belgili bolǵan derlik barliq ximiyaliq elementler ushiraydi.Bulardiń ayirimlari organizmniń tiykarġi qurami sipatinda turaqli saqlanadi hám biologiyaliq áhmiyetke iye.Bunday elementlerge azot,kaliy,natriy,alyuminiy, kúkirt,brom,kislorod, uglerod,fosfor, vodorod, magniy, iod, ftor, marganec, temir, cink, kobalt kiredi.Bular organizmdegi muǵdarina qarap makro hám mikroelementler dep júritiledi.

Hár túrli toqimalardaǵi mineral zatlardiń muǵdari bir-birinen parq qiladi.Máselen kalciy hám magniyler fosforli birikpeler sipatinda suyek hám tis toqimalari quraminda kóp ushirasadi.Suyek kúliniń quraminda 84-85%ke shekem kalciy fosfat, 9-10% kalciy karbonat, 1,5 % átirapinda magniy fosfat barliġi aniqlanǵan.Kalciy ftorid tiykarinan tislerde, natriy elementi bolsa qan plazmasi quraminda kóp boliwi aniqlanǵan.

Fosfor tiri organizmde mineral duzlar formasinda boliwinan basqa, quramali belok nukleoproteydler, yaǵniy nukleyn kislotalar quraminda hám fosfatidler, uglevodlardiń fosforli efirleri formasinda keń tarqalip, tirishlik ushin áhmiyetli rol oynaydi.

Kúkirt bolsa barliq beloklar quramina kiriwshi kúkirtli aminokislotalar (cistin,cisteyn,metionin siyaqli) quraminda ushiraydi.Ásirese shash, tirnaq, jún, hámde ayirim vitamin hám garmonlar kúkirtke bay.

Organizmde suwda jaqsi eriytuǵin birikpeler quraminda ushiraytuǵin elementler suwda jaqsi erimeytuǵin birikpeler quramindaǵi elementlerge salistirǵanda kóp tarqalǵan boladi.Ásirese natriy hám kaliy suwda jaqsi eriytuǵin xlorli hámde basqa duzlar hám olardiń ionlari sipatinda organizmdegi kóp ġana biologiyaliq suyiqliqlar- kletkalar arasindaǵi suyiqliqlar, qan plazmasi, limfa suyiqliǵi as sińiriw shireleri quraminda keń tarqalǵan.

Haywam aziqliǵi quraminda uglevod, belok may hám vitaminler boliwi shárt bolǵaninday, mineral zatlardiń boliwida sonshelli zárúr, sebebi bul zatlar kletkalardiń tiykarǵi qurami boliwi menen bir qatarda bioligiyaliq suyiqliqlardiń osmatik basimin hámde vodorod ionlariniń koncentraciyasi birdey dárejede saqlanip turiwin támiynleydi, hám organizmniń normal tirishligin saqlap turadi.Mineral zatlar- duzlar muǵdariniń keskin ózgeriwi organizmniń tirishligine keri tásirin kórsetedi.

Organimdegi kópshilik ximiyaliq elementler tiykarinan ximiyaliq birikpeler jaǵdayinda bolip, bul birikpelerdiń ayirimlari toqimalardiń strukturasin quraydi, hám olardiń bekkemligin támiynleydi.Ásirese organizmdegi mineral birikpelerdiń tiykarǵi bólegi awisiq jaġdayda suyek toqimalariniń quraminda bolip. Oniń bekkemligin asiriwshi tiykarġi faktor esaplanadi.

Mineral zatlar haywan organiminde áhmiyetli fiziologiyaliq rol oynaydi.Kletkaniń kóp ġana qásiyetleri óz formasin normal jaǵdayda saqlawi zatlardi qabillap jáne shiġariwi suwdiń kletka hám toqimalarinda jaylasiwi, mineral zatlardiń organizmde tarqaliwi menen tiǵiz baylanisli.Organizmde qanniń payda boliwi hám kóp ġana fermentlerdiń aktivligi hám ayirim elementler menen baylanisli.

Organizmde kóp ǵana organikaliq zatlar(uglevod, belok, may) diń almasip, jańalanip turiwi siyaqli har túrli biologiyaliq suyiqliqlar( ter,sidik, sút siyaqli) menen ajiralip shiǵatuġin mineral birikpelerdiń orni jelingen aziqliq zatlar esabinan toltirilip turadi.Máselen normal siyir organizmnen sutkasina 18-20l ge shekem sút sawilǵanda 20g ġa shekem kalciy hm fosfor ajiralip shiǵadi

Normal organizm tirishligi ushin sutkasina aziqliq penen 6-8g natriy, 7-9g xlor,2-3g kaliy, 0,8-0,9g kalciy, 1,5-2g fosfor,0,017-0,018g temir elementleri ózlestirilip turiwi zárúr ekenligi aniqlanǵan.Ózlestirilgen bul elementler organizmde hár túrli organlarda: temir bawirda, natriy hám xlor teride, magniy, kalciy hám fosfor- suyek toqimalarinda toplanadi.Bul organlardan mineral zatlar ásre aqirin qanġa ótip, organizm boylap tarqaladi.

Haywan organizminde kóp ġana ximiyaliq elementler tiykarinan ximiyaliq birkpeler jaǵdayinda tarqalġan bolip, bul ximiyaliq birikpeler organizm tárepinen kóp ǵana toqimalardiń dúzilisine sarplanadi.Máselen suyek toqimalari. Oniń bekkemligi hám tiykarġi quramindaġi mineral duzlardiń túri hám muġdaari menen belgilenedi.Suyek tek ǵana organizm ushin tayanish toqima bolmay,organizmdegi kóp ǵana mineral birikpelerdiń 97-98% i turaqli awisiq jaġdayda turatuǵin, hámde jańalanip turatuġin jer bolip esaplanadi.Organizmdegi basqa toqima hám organlar quramindaǵi mineral zatlardiń muǵdarina salistirǵanda az.

Uliwma mineral birikpeler haywan organizminde áhmiyetli fiziologiyaliq rol oynadi.Kletkalardiń waziypalari formalardiń saqlanip turiwi,kóp ǵana zatlardiń ózlestirip yaki shiǵarip turiwi, hátteki organizmde suwdiń bir tegis tarqalip jaylasip turiwi, kislotali – siltili teńliklerdiń saqlanip turiwi hám organizmdegi mineral zatlar menen tigiz baylanisli.Soǵan qaramastan mineral zat hám birikpeler qabillap atirǵan suw hán aziqliq zatlar esabinan turaqli jáńalanip turadi.Organizm tek shigariw jollari hám organlari arqali emes, sút penen de kóp muǵdarda mineral zatlar shiǵarip turǵanliġi sepepli, olardiń turaqli kelip turiwina mútáj.

Máyek beretuġin quslar organizmnen kóp muǵdarda mineral zatlar ajiralip shiǵadi, sebebi salmaġi 55-56 g qurautuǵin máyek quraminda 2g ġa shekem kalciy hám 0,12g fosfor bar ekenligi aniqlanǵan.Jilina 200 den artiq máyek beretuǵin tawiq organizminen ortasha 400g shekem kalciy elementi sarplanadi.Bular haywan organizminiń tirishligi hám ónimdarliǵin saqlap qaliw ushin aziqliq penen jeterli muǵdarda mineral zatlar qabillanip turiwi shárt.

Aziqliq quramindaǵi kóp ǵana ańsat hám qiyin eriwsheń mineral duzalr(ásirese kalciy hám fosforli duzlardiń) organizmniń kletka hám toqimalari tárepinen soriliwinda ót kislotalari hám vitamin D lardiń roli úlken.

Qanǵa sorilip ótken mineral element hám duzlar qan arqali organizm boylap tarqalip tiyisli organ hám toqimalarda toplanip, olardiń dúzilisine sarplanadi.Mineral duzlar kletkalarinda hám kletkalar arasindaǵi suyiqliqlarda bolatuǵin almasiw processinde qatnasadi.Olar organizmdegi kóp ǵana(qan, limfa,hám basqa) biologiyaliq suyiqliqlardiń osmatik basiminiń normada saqlanip turiwin támiynleydi.

Uliwma ishek diywali arqali duzlardiń kiriwi sheklenbegen.Ásirese NaCl hám Kl lar ańsat qansha muǵdarda bolsada soriladi. Duzlardiń kóp soriliwi qan hám toqima suyiqliqlardiń osmatik basimin normada kóp ózgerte almaydi.Sebebi artiqsha duzlar buyrek arqali shiǵarilip jiberiledi hámde olardi bufer sistemalar basqaradi.Qandaǵi vodorod ionlariniń koncentraciyasi pH =7,36 saqlanadi.

Organizmde zatlar almasiwi processinde júdá kóp kislotali zatlar payda boliwina qaramastan,olar tez bufer sistemalari arqali neytrallanip, basimniń bir tegisde saqlaniwin támiynleydi.Haywan organizminde, qanda bikarbonatli, fosfatli hám belokli bufer sistemalar bar.

Ayirim mineral zatlardiń organizmdegi roli

Kalciy hám fosfor.Organizmde kalciy elementiniń payz muǵdari basqa elementlerge salistirǵanda biraz kóp.Organizmde qiyin eriytuǵin(karbonatli, fosforli, shavel kislotali) duzlar formasinda keń tarqalǵan.Organizmdegi kalciydiń 99% i tis hám suyek toqimalariniń quraminda jaylasqan.Qan hám qan plazmasiniń quraminda kalciy ionlari 9-11 mg% ge shekem hám qalǵanlari belok penen birikken boladi.Qan plazmasi quraminda kalciy muǵdariniń azayiwi, orayliq nerv sistemasiniń artiqsha qozǵaliwshańliǵina hám tamir tartiliwina alip keledi.

Ishek diywallari arqali kalciydiń soriliwin hám tiyisli toqimalarda toplaniwin vitamin D táminleydi.Bul vitamin jetispegende kalciydiń soriliwi páseyedi, qanda kalciy azayadi,suyek quraminda kalciydiń esabinan qanda oniń muǵdari normallasadi.Kalciy menen birgelikte fosforli birikpeler suyekten ajiralip shiǵa baslaydi.Suyek quramindaǵi duzlar azayip,olar jumsay baslaydi hám ásirese jas mallarda raxit keselligi payda bola baslaydi.

Suyekte kóbinese tómendegi duzlar boladi:Kalciy karbonat apatit(CaCO₃3Ca₃(PO₄)₂),magniy karbonat-apatit(MgCO₃ 3Ca₃(PO₄)₂, kalciy gidroksid-apatit (Ca(OH)₂Ca₃(PO₄)₂.Fosfor organizmde kalciyge uqsas keń tarqalǵan element.Oniń organizmdegi tiykarǵi massasi kalciy menen birgelite suyek toqimalariniń quraminda boladi.Qalǵan bólegi fosfor kislotasiniń birikpeleri sipatinda fosfatidler hámde nukleyin kislotalariniń quramina kiredi.Fosfor organizmge tiykarinan ortofosfor kislotasiniń duzlari hám organikaliq fosforli efirler formasinda ózlestirilip, keyin hár qiyli organikaliq fosforli birikpeler payda boliwina sarplanadi.

Fosfordiń organizmge soriliwi oniń kalciy menen óz ara qatnasi1:1,5 bolǵanda qolay boliwi aniqlanǵan.Olardiń jaqsi soriliwinda vitamin D xizmet qiladi.

Organizmde fosfordiń jetispewshiliginen hár qiyli kesellik kelip shiǵa bermeydi, lekin kalsiy menen óz ara qatnastiń buziliwi olardiń soriliwina tásir etedi.Sol sebepli kalsiy jetispewshiliginen ibarat kesellikke alip keliwi múmkin.

45rasm

Adam hám haywan organizminen fosfor kislotasiniń duzlari tiykarinan buyrek arqali sidik penen belgili bir muǵdarda juwan ishektiń diywallari arqali shiǵarilip jiberiledi.Aziqliq penen qanǵa sorilatuǵin fosfor tiykarinan anorganikaliq fosfatlar sipatinda sorilip, organizmde uzin almasiw jolin basip ótip hár qiyli organikaliq fosforli birikpelerge aylanǵannan keyin ǵana organizmnen shiǵarilip jiberiledi.

Natriy hám kaliy.Natriy haywan organizminde barliq toqimalar hám biologiyaliq suyiqliqlar quramina tiykarinan xlorid, karbon hám fosfor kislotasiniń duzlari sipatinda kiredi.Natriy xlor (NaCl) organizmdegi mineral duzlardiń tiykarǵi bólegi bolip, osmatik basim payda qiliwda tiykarǵi orindi iyeleydi.Qan plazmasi osmatik basimniń 85-90% i oniń quraminda natriy xlor boliwi menen baylanisli.Soniń menen birgelikte organizmde suw almasiwi basqariliwinda qatnasadi.

Temperatura joqari bolǵanda jumis islegende sutkasina organizmde ajiralip shiǵatuǵin 4-5 litr terdiń tiykarǵi bólegi mochevina hám mineral zatlar, tiykarinan, natriy xlordan dúzilgen.

Uliwma natriyli duzalr organizm tárepinen ańsat sorilip, teri bawir hám bulshiq et toqimalarinda toplanadi.Natriy organizm ushin fiziologiyaliq áhmiyetke iye, ásirese bulshiq et hám nerv toqimalariniń qozǵaliwshańliǵin arttiriwda.

Natriy hám kaliy ionlari hám duzlari barliq kletka, toqima hámde biologiyaliq suyiqliqlar quraminda ushiraydi.Lekin olardiń organizmde tarqaliwi birdey emes.Máselen kaliy duzlari kletka ishindegi suyiqliqlarda kletka sirtinda

(qanplazmasi, as sińiriw shireleri, limfa) suyiqliqlarǵa salistirǵanda biraz kóp.Natriy duzlari bolsa kerisinshe,kletka sirtindaǵi suyiqliqlarda kóp.Máselen qan plazmasina salistirǵanda eritrocitlerdiń quraminda kaliy muǵdari biraz kóp.

Jańa ósip shiǵip atirǵan maysa yaki jasil ósimlikler kaliy elementine bay bolip, haywan organizmi qabillaǵan aziqliq zatlar esabinan kaliyge bolǵan talabin qanaatlandiradi.Kóbinese organizmde turaqli yaki kóp hárekette bolatuǵin bulshiq et toqimalarinda toplanip háreket páseygende bolsa qanǵa ótedi.Uliwma kaliy organizmniń normal aktivligi ushin júdá áhmiyetli bolip,ásirese nerv toqimalariniń aktivligin bir normada saqlaniwin hámde nervtiń qozǵaliwshańliǵin támiynleydi.

Natriy hám kaliy organizmnen tiykarinan buyrek arqali xloridli hám fosfatli duzlar halinda ajiralip shiǵadi.