5 Zat hám energiya almasiwi

Nukleotid hám nukleozidler

Mononukleotidlerdiń molekulasi quraminda uglevod purin hám piramidin tiykarlari hámde fosfat kislotasi kiredi.Sebebi olar toliq gidrolizlengende sol birikpeler payda boladi.Lekin olardiń molekulada qanday tártipte jaylasqanliǵi haqqinda aniq maǵlumat bolmaǵan.Soni aniqlaw maqsetinde, mononukleotidler shala gidroliz qilip hámde olardiń qurami hám dúzilisi jaǵinan joqaridaǵi birikpeleden parqlanatuǵin jáne eki túrli brikpe ajiratip alinǵan.Olardiń biri purin hám pirimidin tiykarlariniń uglevodlar menen payda qilǵan birikpeleri bolsa, ekinshisi uglevodlardiń fosfat kislota menen payda qilǵan quramali efirleri ekenligi belgili bolǵan.

Purin hám pirimidin tiykarlariniń uglevodlar menen payda qilǵan birikpeleri nukleozidler dep ataladi.Máselen, guanilat kislota dep atalatuǵin mononukleotid gidrolizlengende, guanin menen ribozadan payda bolǵan nukleozid guanizin ajiralip shiqqan: 363 bet

Ekinshi túrdegi birikpe ribozaniń fosfor kislotasi menen payda qilǵan efiri bolip, oniń dúzilisi tómendegishe: ekinshi suwret363

Sol maǵlumatlar tiykarinda mononukleotid molekulasinda uglevod ortasinda jaylasqan bolip, bir tárepinde azot tiykarlri hám ekinshi tárepinde fosfor kislotasi jaylasqan. Buniń sxematikaliq kórinisi tómendegishe.
Demek gunilat kislota- guanizon-5- monofosfat kislota(GMF) molekulasiniń dúzilisi tómendegishe 363

Nukleozidlerdiń ati olar quramindaǵi azot tiykariniń atina qarap aniqlanǵan, máselen adenozin, guanozin.Nukleotidler olardiń fosfat efirleri bolǵanliǵi sebepli olardi adenozin fosfat kislota, guanozin fosfat kislota dep ataymiz.Kóbinese olar azot tiykari atiniń aqirina« in» qosimshasi «ilat» qosimshasina ózgerttirilip,kislota sózi qosip aytiladi.Máselen adenilat kislota, uridilat kislota,guanilat kislota dep aytiladi.

Haywan organizminde nukleyin kislotalarinan ajiratip alinǵan nukleotidlerden basqa quraminda eki yaki úsh fosfat kislota qaldiqlarin dúzilgen mononukleotidlerde ushiraydi.Bulshiq et toqimalari quraminda ushiraytuǵin adenilat kislota- adenozin monofosfat(AMF) dep ataladi.Oniń quraminda fosfat kislota qaldiǵi ribozaniń -5- uglerod atomina biigip turadi.364

Bul birikpede fosfat kislota qaldiǵi ribozaniń 5- karbon atomina birigip, efir payda boladi.Ayirim mononukleotidlerde bolsa tek fosfat kislota qaldiǵi ribozaniń 2- yaki 3- karbon atomlarina biprigip turadi.Máselen ahitqilardan ajiratip alinǵan adenilat kislotasinda fosfat kislota qaldiǵi ribozaniń 3-karbon atomina birigip turadi. 364bet

Bul nukleotid birinshi mártebe ahitqilardan ajiratip alinǵanliǵi sebepli,ashitqi adenilat kislotasi dep aytiladi.Ribonukleyn kislota(RNK) silti menen gidrolizlengende onnanadenozin 2- hám adenozin-3- monofosfat kislotalari payda bolǵanliǵi gúzetiledi.Biraq bul birikpeler tábiiy RNK molekulalari quraminda ushiramaydi.Buni artefakt(tiyisli bolmaǵan hádiyse) dep qabil qilinǵan.

Mononukleotid-molekulasindaǵi ribozaniń -5- karbon atomina eki fosfat kislota qaldiǵi birigip turǵan bolsa, ol adenozin difosfat(ADF) dep, úsh fosfat kislota qaldiǵi birigip turǵan bolsa adenozintrifosfat(ATF) dep ataladi.Olar organizmde júsá metobolitik processlerde qatnasadi. AMF, ADF hám ATF lardiń qurami tómendegi bir formula menen kórsetiledi365bet

Molekulasinda pirimidin azotli tiykarlarinan birinshi biriktirip alǵan mononukleotidlerde uglevod molekulasi yaki fosforiboza pirimidin saqiynasiniń 3-orinda jaylsqan azot atomina birigip turadi.Bul uridilat kislota misalinda kórilse, ol uracil, uglevod hám fosfat kislotadan ibarat bolip, uridin-5- monofosfatkislota dep ataladi.Quraminda uglevodlardan riboza bolǵan nukleotidler ribonanukleotidler dep,dezoksiriboza bolǵan nukleotidler bolsa dezoksiribonukleotidler dep ataladi.Bular tómendegi formulalarda kórsetigen 366

Nukleyn kislotalardiń dúzilisi

Nukleyn kislotalari- polinukleotidler.Olardi bir neshe mińlap mononukleotidlerden dúzilgen joqari molekulali polimer birikpeler.Olardiń dúzilisin úyreniwde Devidson, Uotson, J.Chergaf, Levin, Krik hám Bolezerskiy siyaqli bioximiya alimlariniń xizmetleri úlken.

Haywan organizminde nukleyn kislotalardiń eki túri bar ekenligi aniqlanǵan.Birewi molekulasinda dezoksiriboza qantli zati bar dezoksiribonukleyn kislotasi, yaǵniy DNK,ekinshisi- molekulasinda riboza qantli zati bar ribonukleyin kislotasi yaǵniy RNK.Bular qurami jaǵinan biri ekinshisinen molekulasina kiretuǵin pentozalari hám azotli tiykarlariniń túrleri menen parqlanadi.DNK quramina fosfat kislota, dezoksiriboza hám azot tiykarlarinan adenin, guanin, citozin, hám tiamin kiredi. RNK quramina bolsa fosfat kislota, riboza hám azot tiykarlarinan: adenin, guanin, citozin hám uracil kiredi.Bulardiń óz ara parqi DNK da dezoksiriboza hám RNK da riboza boliwi hámde azotli tiykarlar menen birgrelikte DNK da timin hám RNK da uracil menen parqlanadi.

Nukleyn kislotalardiń quramindaǵi mononukleotidler bir biri menen 3- hám 5- uglerod atomlari arasindaǵi fosfat kópiri járdeminde birigip, tómendegi uzin shinjirlardi payda qiladi.Ribonukleyn kislotalarri ózleriniń fizik- ximiyaliq qásiyetleri hám kletkada atqaratuǵin biologiyaliq roli jaǵinan bir birinen parq qilatuǵin úsh túrge bólinediı

1.Informacion RNK(i RNK)- bular uliwma RNK niń kishi bir bólegin(7-8% in) quraydo.I RNK beloklar biosintezinde júdá áhmiyetli rol oynaydi.Olar yadroda sintezlenip, DNK molekulasindaǵi informaciyani citoplazmaǵa, beloklardi sintezlenetuǵin jerine ribosomaǵa alip ótiwde xizmet qiladi.Belok sintezinde analiq rolin oynaydi.Soniń ushin olardiń nukleotid qurami DNK niń nukleotid quramina jaqin boladi.Kóbinese ol DNK tárizli RNK, mesendjer RNK( M-RNK) dep ataladi.

2.(Tasiwshi) RNK(t-RNK) bul barliq RNKniń 15-20% in quraydi.Ol citoplazmadaǵi aminokislotalardi beloklar sintezlenetuǵin jerge tasiw hám óz ara baylanisiw waziypasin atqaradi.Hár bit t-RNK ózine tiyisli bolip, bir túrdrgi aminokislotani tasiw waziypasin atqaradi. Házirgi waqitta aktiv jaǵdaydaǵi aminokislotalardi, beloktiń kletkadaǵi sintezlenetuǵin jerine tasiw waziypasin atqaratuǵin 60 tan artiq hár túrli t-RNK barliǵi aniqlanǵan.Bular kletka shiresi quraminda erigen jaǵdayda ushirap, ayirim jaǵdaylarda eriwshi RNK da dep aytiladi.

3.Ribosomal RNK (r-RNK)- kletkalardaǵi tiykarinan belok sintezin támiiynlewshi ribosomalar quraminda boladi hámde ol beloklar menen bekkem baylanisqan.P RNK kletkadaǵi barliq RNK lardiń 75-80% in quraydi.Olar molekulyar salmaǵi hár qiyli( 0,5*10⁶ hám 1,0-1,5*10⁶ eki topar molekulalarinan dúzilgen.p-RNK molekulalari 1500-2000 yaki 2000-4000 mononukleotid qaldiqlarinan dúzilgen polinukleotidler.

RNK- lar quramina kiriwshi mononukleotidlerdiń sani bir birinen parq qiladi. i –RNK kóp muǵdarda(6000 ǵa deyin) mononukleotid qaldiqlarinan dúzilgen, t-RNK da 100 ge shekem, r- RNK da bolsa 4000 shamalas mononukleotidler qaldiqlari bar.

Ribonukleyin kislotalar

RNK- niń polinukleotid shinjiri quraminda adenin, guanin, citozin hám uracil azotli tiykarlardan tutiwshi bir qansha mononukleotidlerden dúzilgen.Molekulasindaǵi purin tiykarlariniń jiyindisi pirimidin tiykarlariniń jiyindisina teń.

DNK hám RNK molekulasi qurami hám dúzilisiniń káp tárepleri bir-birine jaqin.Biri ekinshisinen tómendegiler menen parqlanadi.

1.Dezoksiriboza uglevodiniń ornina RNK da riboza birikken boladi.

2.Pirimidin azotli tiykar timin ornina RNK da uracil birigip turadi.

3 J Chergafftiń DNK molekulasi ushin dúzilgen «Chergaff qaǵiydasi» dep atalǵan qaǵiydaniń tek birewi ǵana RNK molekulasina tuwra keledi, yaǵniy purin hám pirimidin tiykarlarindaǵi amino –hám kato toparlar muǵdari teń.G+T=A+C,yaki G+U/A+C=1

4.RNK polinukleotid shinjiriniń birlemshi strukturasi turaqli emes, oniń tuwri jip tárizli, lentatárizli strukturasi ortaliq shárayatina hám basqa komponentler menen óz ara tásirlesiwine qarap basqa konfiguraciyaǵa, buralǵan jaǵdaylarǵa ótiwi múmkin. Ásirese RNK molekulasi duzli eritpege túsirilse, oniń lenta tárizli tuwri shinjiri buralǵan formaǵa ótedi.Bul jaǵday oniń ekinshi strukturasin dúzip, sol jinjirdiń ózinde azot tiykarlari arasinda vodorod baylanislari payda boladi.

RNK-kletkalarda. Belok zatlariniń sintezleniw processlerinde úlken rol oynaydi.Ribonuklein kislota tiykarinan kletka citoplazmasinda (shama menen 85-90% ke shekem) hámde aziraq muǵdarda (10-15%) ge shekem yadro quraminda boladi.

Birdey struktura elementlerinen(adenin,guanin, citozin, uracil, riboza, hám fosfat kislotasinan) dúzilgen kletka ribonuklein kislotalari, ózleriniń qásiyetleri hámde kletkada orinlanatuǵin biologiyaliq waziypalari menen parqlanadi.RNK molekulasi fazada uzin, lenta tárizli kóriniske iye bolip, olar bir-biri menen kislorod kópiri hám azot tiykarlari ortasindaǵi vodorod baylanislari járdeminde birikken boladi. RNK molekulasiniń lentasi tuwri jip tárizli formada hám ayirim bólekleri óz ara oralip spiral tárizli kóriniste de boladi.Lentaniń tuwri jip tárizli jaǵdayi RNK molekulasiniń birinshi strukturasi, óz ara oralǵan spiral tárizli formasi oniń ekinshi strukturasi dep ataladi.Azot tiykarlari ortasindaǵi vodorod baylanislari RNK molekulasiniń ekinshi strukturasinda aniq kórsetiledi.Bul formani tómende berilgen sxematik suwretlerden kóriwimizge boladi.

Dezoksiribonuklein kislotalar

DNK niń nukleotid shinjiri quraminda adenin, guanin, citozin hám timin azotli tiykarlardan dúzilgen bir qansha, keminde 10000 jaqin mononukleotid qaldiqlarinan dúzilgen.DNK tiykarinan yadro quraminda sintezlenedi.Oniń molekulasindaǵi purin tiykarlariniń(adenin hám guanin) jiyindisi pirimidin( citizin hám timin) tiykarlariniń jiyindisina teń.Bul olardiń molekulasinda azot tiykarlari qos qos bolip, óz ara vodorod baylanislari járdeminde baylanisadiá. Rentgeno struktura analizi tiykarinda DNK molekulasiniń fazadaǵi kórinisi bir-birine baylanisip turǵan lentalardiń burmali qos spiral formada jaylasqanliǵin kórsetedi.

DNK-molekulasinda mononukleotidler óz ara bir-biri menen purin hám pirimidin tiykarlari ortasindaǵi, yaǵniy lentalar ortasindaǵi vodorod baylanislari menen lentani payda etken mononukleotidler bolsa óz ara bir –biri menen qant hám fosfor kislotasi ortasindaǵi kislorod kópiri járdeminde birigip, bir pútun kompleks birikpelerdi payda etedi. J.Chargaff 1947-1950 jillarda ósimlik hám haywan toqimalari kletkalarinan nukleyn kislotalardi ajiratip alip, olardiń quramlarin úyrenip, DNK ushin purin hám pirimidin tiykarlariniń muǵdarliq qatnaslarin aniqlap berip, tiyisli qaǵiydalar jaratti hám bul pánde «Chergaff qaǵiydasi» ati menen tarqaldi.Qaǵiydadaǵi pikirler tómendegishe

1.Nukleotidler purin (Pur) tiykarlardiń molyar koncentraciyasi pirimidin(Pir) tiykarlardiń molyar koncentraciyasina teń.Pur- Pir, yaki Pur/Pir= 1.A+G=C+T.

2.Guanin hám citozinlerdiń molyar muǵdari bir-birine teń.G=C yaki G/C=1;

3.Adenin hám timinlerdiń molyar muǵdari bir- birine teń.

4.Purin hám pirimidin tiykarlarinda 6 amino hám 6-ketotoparlardiń muǵdari teń.G+T=A=C, yaki G+T/A+C=1.

5.Hár túrli DNK ler ushin G+C hám A+T jup tiykarlardiń muǵdari hár qiyli.Quraminda adenin+ timin, yaǵniy A+T˃G+C jup tiykarlardan dúzilgen DNK lar AT- túrdegi DNK dep ataladi.Bunday túrdegi DNKlar barliq haywan hám ósimliklerge tiyisli.Quraminda guanin- citozin, azotli tiykarlardan dúzilgenleri bolsa GC DNK dep ataladi.Bul túrdegi DNK mikroorganizmler, bakteriyalar hám zamariqlarǵa tiyisli.Azot tiykarlariniń teń G+C/A+T yaki A+T/G+C qatnasta boliwi DNK niń áhmiyetli qásiyetleriniń biri.Bul mikroorganizm, bakteriya hám suw ósimliklerde 0,45 den 2,80 yaǵniy eń tómen GC hám eń joqari AT tipi átirapinda bolsa,ósimlik hám haywanlada bul koefficient 0,45 den 0,94 araliqti payda etedi.

DNKniń bul qásiyeti hár túrli bakteriyalar hám mikroorganizlerdi bir-birinen ajiratiw, farqlaw ushin úlken áhmiyetke iye.J.Chargafftiń bul ilimiy ashiliwlari hámde rengenostruktur analizden alinǵan maǵlumatlar(1953j) tiykarinda Wotson hám Krikler DNK makromolekulasiniń fazaliq modelin dúziwge eristi. Solar tiykarinda DNK molekulasi eki qabatli polinukleotid shinjirlarinan ibarat spiral formada ekenligi kórinedi.Spiralda polinukleotid shinjiriniń uglevod-fosfatli bólegi shet tárepinde jaylasip, purin hám pirimidin tiykarlari ishki tárepinde jaylasadi. Eki shinjir purin hám pirimidin tiykarlari arasinda payda bolatuǵin vodorod baylanislari járedeminde birikken boladi.Shinjirda mononukleotidler bekkem tártipli jaylasqan bolip, olarda turaqli timin, adenin, citozin-guanin,adenin-timin, guanin-citizin jaǵdaylari turaqli saqlanadi.Sol jup azotli tiykarlar tómendegi jaǵdayda vodorodlar baylanislar payda qiladi:A hám T bir-biri menen eki baylanis penen G hám C lar bolsa turaqli úsh vodorod baylanis járdeminde birikken boladi 372 bet

Spiraldiń hár bir aylanasi 3,4nm bolip, onda 10 jup azot tiykari jaylasqan.Hár bir mononukleotid ushin 0,34 nm bólim tuwra keledi.Bul maǵlumatlar arnawli rentgen nurlari járdeminde difrakciya usili menen tekserilip kórilgen.DNK molekulasiniń sxematik dúzilisin tómendegishe kórsetiwimizge boladi.373

Nuklein kislotalardiń almasiwi

Nuklein kislotalar quramali belok nukleoproteidlerdiń quram bólegi bolip, olar as sińiriw shireleri quramindaǵi xlorid kislota hám fermentlerdiń nukleoproteidlerdi bóleklerge tarqaliwi nátiyjesinde payda bolatuǵin ónim.Demek olar nukleoproteidlerdiń quramliq bólekleri sipatinda aziqliq ónim quramina kiredi. Ásirese haywan ónimlerinen ibarat aziqliq zatlar nuklein kislotalarǵa bay.

Asqazan aziqliq nukleoproteidleri pepsin fermenti hám xlorid kislota tásirine ushirap, olardiń bir bóleginen belokli zatlar ajiralip shiǵadi.Aziqliq ishekke ótkende ishek shiresi quramindaǵi tripsin fermenti tásirinde nukleoproteyd quramindaǵi qaldiq ápiwayi beloklarǵa ajiraladi hám nukleyn kislotalar taza jaǵdayda payda boladi. Ápiwayi beloklar aminokislotalarǵa shekem tarqaladi. Nuklein kislotalar bolsa asqazan asti bezi shiresi quraminda ushiraytuǵin fermentler tásirinde ishekde depolimerleniw processine ushirap, mononukleotidlerge shekem tarqaladi.Mononukleotidler jińishke ishekte fosfotaza fermentleriniń tásirine ushirap, fosfat kislotasi hám nukleozidlerge tarqaladi.Nukleozidler óz náwbetinde nukleozidfosforilaza fermentleriniń tásirine ushirap,uglevodlarǵa hám azotli tiykarlarǵa( purin hám pirimidin tiykarlarina) tarqaladi hám ishek diywallari arqali soriladi.Olardiń bir bólegi sol organizmge tiyisli bolǵan RNK hám DNK molekulalariniń sintezleniw processlerinde qatnasadi. Qalǵan bólegi bolsa kletkalardiń ózine jańa nuklein kislotalardiń sintezleniw processinde qatnasadi.

Demek nuklein kislotalardiń tarqaliw processi as sińiriw organlarinda baslanip, organizmniń kletka hám toqimalarinda tamamlanadi.

Qanǵa hámde kletka hám toqimalarǵa sorilǵan mononukleotidlerdiń tarqaliw ónimleri hár túrli boladi.Uglevodlar(riboza hám dezoksiribozalar) toqimalarda oksidlenip, CO₂ hám H₂O ge shekem tarqalip ketedi.Fosfat kislota bolsa qan suyekler hám basqa suyekler hám toqimalar quramina kiredi hám belgili bir bólegi sidik penen shiǵarilip jiberiledi.

Haywan toqimalari quraminda adenaza hám guanaza fermentleri bar bolip, olardiń tásirinde purin tiykarlari( adenin guanin) dezaminleniw hám oksidleniw processlerine ushirap, olardan toqimalarda gipoksantin hám ksantin siyaqli birikpeler payda boladi.Bular bawirda ksantinoksidaza fermentiniń tásirine ushirap, sidik kislota (urat kislota) ǵa aylanadi.Olardiń molekulyar qurami tómendegishe 374óet

Sidik kislotasiniń belgili bir bólegi qan tamirlari sistemasi arqali buyrekke barip, sidik penen ajiralip shiǵadi.Soniń ushin da bul kislota hár dayim sidik quraminda ushiraydi.

Kóp ǵana sút emiziwshi haywanlarda sidik kislotasi fermentler tásirinde tarqalip, oksidlenip hám dekarboksillep, allantoin birikpesine aylanadi.

Egerde haywan aziqliǵi quraminda purin tiykarlari kóp bolsa organizmnen ajiralip shiǵip atirǵan sidik kislotasi hám allantoin birikpesiniń muǵdari asiwi aniqlanǵan.Soniń ushin sidik penen ajiralip shiǵip atirǵan sidik kislotasiniń bir bólegi organizmdegi purin tiykarlariniń dezaminleniw hám oksidleniw ónimi bolsa, ekinshi tárepten aziqliq penen organizmge ózlestirilgen purin tiykarlariniń sońǵi ónimi.Sidik kislotasi hám allantoinniń sidik penen ajiralip shiǵiw % muǵdari adam hám haywanlarda birdey emes.
Purin tiykarlari hám oniń ónimlerin organizmnen siǵarilip turiliwi % esabinda

	Allantonin	Sidik kislotasi	Purin tiykarlari
1.Adam	2	90	8
2.Maymil	66	8	26
3.Iyt	97	2	1
4.Qoy	65	16	19

Sidik kislotasi mononatriyli duz jaǵdayinda qan plazmasinda 4-5 mg muǵdari boladi. Podagra keselligine ushiraǵan organizmlerde sidik kislota hám oniń az eriytuǵin natriyli duzlari qatti birikpeler halinda pay hám shemirsheklerde hámde buyrekte toplanip qalip, olarǵa kesent etedi hám awiriw pada etedi.Qan quraminda oniń muǵdari artadi.Buniń sebebi organizmde sidik kislota payda boliwiniń kúsheyiwi hám oniń organizmnen ajiralip shiǵiwi kemeyedi.

Haywan organizminde belgili bir muǵdarda sidik kislota hám oniń qayta ózgeriw ónimi bolǵan allantoin gidrolizge ushirap, allatoin kislotasina aylanadi hám ol qayta gidrolizlenip, mochevina hám glioksil kislotasin payda qiladi.Buni sxematik kóriniste tómendegi reakciya joli menen kórsetiwimizge boladi. 376 óet

Ásirese sút emiziwshi haywanlarda purin tiykarlari almasiwiniń sońǵi ónimi allatoin kislota, mochevina hám glioksil kislotasi ekenligi aniqlanǵan.Bul processtiń organizmde boliwin arnawli fermentler katalizlewi kerek.Nuklein kislotasinń haywan organizminde tarqaliwi nátuyjesinde payda bolatuǵin pirimidin tiykarlari( citozin, uracil, timin) niń qayta ózgeriw jollari toliǵi menen úyrenilmegen.Lekin pirimidin saqiynasindaǵi azot esabinan, dezaminleniw reakciyasi tiykarinda mochevina payda boliwi hám saqiynalardiń tarqalip ketiwi belgili. Nátiyjede organizmde uracil hám citozinlerdiń tarqaliw ónimleri karbaminkislota hám β –alanin hámde timinniń tarqaliw ónimleri β-aminoizomay kislota payda boladi. Bul birikpeniń molekulyar qurami tómendegishe.

377

Óz náwbetinde payda bolǵan bul aminokislotalar tiyisli belok sinrezlerinde, karbomin kislota bolsa ornitin cikline jalǵanip mochevinaǵa aylanadi.

Nukleyin kislotalardiń zat almasiw processinde payda bolatuǵin purin(adenin, guanin) tiykarlariniń dezaminleniwi hám oksidleniwi nátiyjesinde organizmge keri tásir etetuǵin birikpeler payda boliwi hám ayirim keselliklerdi júzege keliwine alip keledi.Adam hám haywanlarda ushiraytuǵin podagra keselligi ásirese purin nukleotidleri almasiwiniń buziliwi nátiyjesinde payda boladi.Bul kesellik purin tiykarlariniń ónimleri esaplanǵan urat kislota duzlariniń hár túrli shemirshek hám paylarinda toplanip asqiniwi hám ólgen kletka hám toqimalardiń bórtpe hám túyinlerdiń payda boliwi menen xarakterlenedi.Bunday bórtpe hám túyinler kóbinese qol hám ayaq barmaqlariniń buwinlarinda hámde qulaq sipirasi shemirsheklerinde kóp ushiraytuǵin kesellik.Bul kesellik organizmdi kóbinese ateroskleroz hám gipertoniyaǵa, qan tamirlardiń qalińlasip, tarayip, qan basiminiń artiwina alip keledi.Ayirim waqitlarda jaman eriytuǵin sol kislota tuzlari buyrek,teri hám bulshiq et toqimalarinda toplanip podagra túyinlerin payda qiladi.

Sidik quraminda urat kislotasiniń muǵdari ózgerip turadi.Buǵan qarap kesellik haqqinda pikir júrgiziw qiyin, lekin qan quraminda bul kislota muńdariniń normadan asip ketiwi podagra menen kesellengen organizmde gúsetilgen.Kesellike ushiraǵan organizm aziqliǵi nukleoproteyid hám nukleotidlerge bay bolmawi kerek.Bul kesellikti emlew ushin medicina, veterinariyada kartizon hám adrenokartikotrop garmonlarinan paydalaniladi.Bul preparatlar sidik penen urat kislotasiniń ajiralip shiǵiwin qollap quwatlaydi.

Xromoproteidler

Prostetik(beloksiz bólegi) topar sipatinda quraminda belokli xarakterge iye bolmaǵan hár túrli reńli birikpelerden dúzilgen quramali beloklar xromoproteidler dep ataladi.Bulardiń reńli prostetik topari hár túrli organikaliq birikpelerden dúzilgen.Máselen: pirrol saqiynasin dúziwshi quramali beloklarǵa xlorofil menen belok birikpesi;qanda kislorod hám karbonat angidrid tasiwshi gemoglobin; bulshiq et kletkalariniń dem aliw pigmenti-mioglobin; oksidleniw prosesslerinde qatnasatuǵin bir qansha fermentler (citoxromlar, katalaza, peroksidaza) di kórsetiwimiz múmkin.Ayirim xromoproteid prostetik toparlardiń quramina temir ayirimlarina mis elementi kirgen boladi.Ayirim jaǵdaylarda prostetik topari, lekin hesh qanday metall bolmawi múmkin.

Gemoglobin hám oniń qásiyetleri

Qanniń formali elementlerin eritrocitler, leykocitler hámde trombocitlerden dúzilip, olardiń tiykarǵi massasi eritrocitlerden ibarat.Eritrocitlerdiń ximiyaliq qurami qan plazmasiniń ximiyaliq quramina uqsas, lekin olardiń quramina kiretuǵin zatlar muǵdari menen parqlanadi.Eritrocit quraminda glyukoza hám natriy az, kalciy elementiniń muǵdari bolsa qan plazmasindaǵiǵa salistirǵanda 20 ese artiq.Eritrocitlerdiń 60-68% i suw bolip, quramindaǵi beloklardiń tiykarǵi massasin, yaǵniy 41% in gemoglobin quraydi.Gemoglobin molekulasi tórt polipeptid shinjirinan dúzilgen.Olardiń ekewi 141 aminokislota qaldiqlarinan dúzilgen α-polipeptid shinjirlarinan hám ekewi 146 aminokislota qaldiqlarinan dúzilgen β polipeptid shinjirlarinan ibarat.Qarindaǵi bala (hámile) yaki jas organizm gemoglobini, úlken organizm qanindaǵi gemoglobinlerden óziniń kóp qásiyetleri, qurami, hám ásirese kislorod biriktirip aliw qásiyetleri menen parqlanadi.Úlken jasli haywanlarda patologiyaliq jaǵdaydaǵi gemoglobinleri belgili.Patologiyaliq jaǵdayindaǵi globin beloginiń birlemshi strukturasinda bolatuńin ózgerisi menen ajiralip turadi.

Gemoglobin quramali dúziliske iye bolǵan belokli zat bolip- xromoproteidler delinedi.Ol quraminda metali bar xromoproteidler toparina kiritiledi.Adam hám haywan qani quramindaǵi gemoglobin tiykarinan eritrocitlerdiń quraminda toplanǵan bolip, olar qan plazmasiniń quramina tek eritrocitler tarqalǵanda, yaǵniy gimoliz hádiysesinde ǵana payda boladi.

Qanniń formali elementleri, yaǵniy eritrocitlerde bolatuǵin gemoglobin, organizmde dem aliwda, yańniy gazlardi ókpeden toqimalarǵa hám kerisinshe, toqimalardan ókpege tasiwda áhmiyetli rol oynaydi.

Gemoglobin sirke kislotasi hám as duzi tásirinde ańsat eki bólekke: belokli zat( 96%) globin hám reńli zat(pigment), prostetik topar(4%) gemge tarqaladi.

Hár túrli haywan gemoglobinlerdiń ximiyaliq qurami birdey emes.Olardiń tiykarin qurawshi belok( globin) zatlariniń aminokislota quramlari bir-birinen parqlanadi.Máselen adam globinniń quraminda izoleycin aminokislotasi uliwma ushiramaydi, sonday aq iytler globininiń quraminda 1,36% ti quraydi.Metionin aminokislotasi bolsa adam globininiń quraminda 1,32, iytlerde 0,42 hám siyirda 1,67% i quraydi. Gem zati bolsa ximiyaliq strukturasi jaǵinan barliq omirtqali haywan qanlariniń quraminda birdey bolip, oniń organizmde sintezleniwinde glicin aminokislotasi qatnasiwi aniqlanǵan.

Gemoglobinler molekulasinda diaminokarbonkislotasiniń gistonǵ biraz jaqin ekenligi aniqlanǵan.Gemoglobinniń molekulyar salmaǵi 65-70 miń átirapinda bolip, oniń quraminda óziniń strukturasinda eki valentli temir atomi bar tórt gem molekulasi bar ekenligi amiqlanǵan.

Gemniń ximiyaliq dúzilisin úyreniwde M.V.Nenckiy hám G.Fisherlerdiń 1920-1940 jillarinda qilǵan ilimiy izleniwleri úlken áhmiyetke iye bolǵan.Sol izleniwler tásirinde gemniń strukturasinda pirrol saqiynalari bar ekenligi aniqlanǵan.Porfin dep ataliwshi birikpe, gem molekulasiniń skeletin dúzip, onda tórt pirrol saqiynasiniń tuwindilari metin(-CH=) gruppasi hám eki valentli temir atomi óz ara cikllik jaǵdayda birikken boladi. 380

Porfin gem quraminda eki sinil(-Cu=CH₂) tórt metil(CH₃-) toparin hám eki propionat kislota (-CH₂-CH₂-COOH) qaldiǵin biriktirgen protoporfin jaǵdayinda boladi. Protoporfin ximiyaliq dúzilisine qarap 1,3,5:8-tetrametil-2,4-divinil -6,7-dipropionat porfin dep 380 bet

Protoporfinniń ózine eki valentli temir atomin biriktirip alǵan tuwindilari-gem bolip esaplanadi.

Gem eki valentli temir atomi menen birikken, tórt pirrol saqiynasinan dúzilgen. Saqiynalardiń ekewi kislotali hám ekewi siltili qásiyetke iye.Gemdegi temir atomdi,gemdi globin belogi menen birigip turadi. 381

Qandaǵi gemoglobinniń muǵdari sol organizmniń jaǵdayina jasina baylanisli. Jas organizlerde gemoglobin muǵdari biraz kóp ekenligi aniqlanǵan.

Koncentrlengen sirke kislota tásirinde hám NaCl qatnasinda gemoglobin oksidlengen forma- gemin kórinisine ótedi.Bul birikpe gemnen ózine úsh valentli temirge xlordi biriktirip alǵanliǵi menen parqlanadi.381 bet

Bul reakciya qandi aniqlaw ushin ótkiziletuǵin eń sipatli reaksiyalardiń biri bolip esaplanadi.Suyiltirilǵan silti eritpesi menen qayta islengen gemoglobin oksidlenip, gemotin payda qiladi.Gematin úsh valentli temir atominiń esabinan OH gruppani biriktirip alǵan gem.Gematin ammoniy sulfat penen qaytarilǵanda gemoxromogenge( pigment) aylanadi.Sud medicinasinda qan daqlari gemoxromogen aylandirip keyin tekserilip kóriledi. Sebebi gemoxromogendi júdá kishi koncentraciyalarda da spektroskopik jol menen aniqlaw múmkin.

Gemoglobinniń dúzilisin tómendegishe kórsetiwimiz múmkin.382

Haywan organizminde eritrocitlerde normal fiziologiyaliq gemoglobinlerdiń úsh túri belgili.

1. Birlemshi embrional gemoglobin HbP.Bul organizmniń embrional dáwirinde sari xaltada qan payda boliw dáwirinde ushiraydi.

2.Fetal gemoglobin-HbF.Bul eritpeniń bawirinda qan payda boliw dáwirinde júzege keledi.

3.Úlken haywanlar gemoglobini-HbA.Bul jasi jetken haywanlar qaniniı gemoglobini.Bul gemoglobinlerdiń kislorod penen birikken qábileti hár túrli.Fetal gemoglobinniń kislorod biriktiriw qábileti biraz joqari.

Gemoglobin kislorod penen birigip, oksigemoglobin payda qiladi.

Hb+O₂→HbO₂

Oksigemoglobin

Bul birikpe kapillyar qan tamirlarinan toqimalarǵa jetip barǵanda ańsat gemoglobinge hám kislorodǵa tarqaladi.

HbO₂→Hb+O₂

Ajirilip shiǵip atirǵan kislorod hám kletkalardiń dem aliwi ushin sarplanadi. Gemoglobin toqima kapillyarlarinda CO₂ in biriktirip, karbogemoglobin:

Hb+CO₂←HbCO₂

Hám CO ni biriktirip, karboksigemoglobin payda qiladi.

Hb+CO←HbCO

Karboksigemoglobin karbogemoglobinge salistirǵanda organizm ushin biraz qáwipli.Sebebi haywan dem alatuǵin hawada 0,7-1% CO gazi bolsa, hawa quramindaǵi kislorod ádetdegidey, yaǵniy 20,9% den artiǵi CO gazi menen birigiwi aniqlanǵan.

Bul birikpe (HbCO) biraz turaqli bolip, oksigemoglobinge salistirǵanda biraz áste tarqaladi hám kislorod penen qaytadan birige almaydi. Buniń nátiyjesinde organizm toqimalari kislorodqa mútáj bolip, organizmdi kerib aqibetlerge alip keliwi múmkin.

Haywan organizmi ayirim zaharli zatlar (nitratlar, nitrobenzol siyaqli) menen zaharlengende gemoglobin metgemoglobin dep ataliwshi birikpege aylanadi.Bul waqitta gemoglobin quramindaǵi eki valentli temir oksidlenip, úsh valentli temirge aylanadi. Metgemoglobin turaqli birikpe, toqima kapilyarlarinda tarqalmaydi hám kislorod hámde karbon oksidlerirganizmde metgemoglobin kóbeyip ketse, keri jaǵdaylarǵa alip keliwi múmkin. Bubday jaǵdayda organizmdi tezde metil kógieritpesi menen dawalaydi.

Qandaǵi gemoglobinniń muǵdarin Cali gemometri járdeminde qan eritpesiniń reńin standart eritpeler reńi menen salistirip, kolorimetrik usil menen aniqlanadi. Eritrocitlerdiń payda boliwinda gemoglobin tiykarinan glicin, yantar kislotasi hámde eki valentli temirden sintezlenedi.30 kúnnen keyin eritrocitler hámde gemoglobinler bawir, talaq hám jiliklerde tarqaladi.Gem strukturasiniń ózgeriwi nátiyjesinde gemoglobin berdogemoglobinge aylanadi.Ol óz náwbetinde globin biliverdin hám temirge tarqaladi.Bul processti tómendegi sxema menen kórsetiwimiz múmkin. 384

Biliverdin qálpine keliwi nátiyjesinde bilirubinge aylanadi.Olardan ót pigmentleri payda boladi. Temir bawirǵa, ferritin dep ataliwshi organikaliq birikpe halinda toplanadi. Yaki gemiglobin sintezinde qatnasadi.

Fosfoproteydler

Fosfoproteydler-quraminda prostetik topar sipatinda fosfat kislotasi bar quramali belok.Olardi beloklar yamasa aminokislotalardiń fosfatli efirleri dep atasaqta boladi.Sebebi olar gidroliz qilinǵanda kóp muǵdarda fosfor kislotasi hám aminokislota ajiralip shiǵadi.Kóplegen belok molekulasinda yaki jeke halatinda serin hám treonin aminokislotalariniń oksi toparlari menen fosforli efir baylanislari járdeminde birikken boladi.Fosfoproteydlerdiń eń áhmiyetli wákili sút kazeini.Ol gidroliz qilinǵanda serin aminokislotasi hám fosfat kislotasi payda boladi.Soniń ushin fosfatidlerde fosfor kislotasi tiykarinan oksitopari bar aminokislotalarǵa birigip, oksiaminokislotalardiń fosfat efirleri jaǵdayinda ushiraydi.Belok quramina kiretuǵin barliq oksiaminokislotalar(serin,treonin, tirozin, oksiprolin) ishinde tek ǵana serin hám treonin fosfat kislota menen baylanisip, serinfosfat hám treonin fosfat kislotalarin payda qiladi.Olar tómendegi dúziliske iye. 385

Bulardan basqa fosfatidler túrine máyek sariuwizinan ajiratip alinǵan ovovitelin, vitin, baliq máyeginen ajiratip alinǵan ixtulin siyaqli birikpelerdi aytiwimizǵa boladi.Bul jas organizmniń ósiwi ushin kerek bolǵan aminokislotalardan basqa fosfor kislotasi menen támiynlep turadi. Skelettiń ósiwinde, bekkemleniwinde fosfor kislotasiniń paydasi úlken.Fosfoproteydlerdiń quraminda pirofosfat hám fosfodiefir qaldiqlari bar ekenligi aniqlanǵan

Fosfoproteydler siltili ortaliqta jaqsi eriw qásiyetine iye bolip, izoelektrik noqatlar, suw hám kúshli kislotali ortaliqta erimeydi.386

Lipoproteidler

Quraminda prostetik topari sipatinda lipid, trigliceridler, fosfatidler sterinler hám steridlerdi dúziwshi quramali beloklar lipoproteidler delinedi.Olar óziniń suwda jaqsi eriwsheńligi menen lipidlerden parq qiladi.Suwda jaqsi erip, organikaliq eritiwshilerde (efir, benzol,xloroform) erimeydi.Albumin, globulin siyaqli beloklardiń ayirim frakciyalari, miozin hám kletka mikrostrukturalariniń bir qansha beloklari lipoidler menen birigip bekkem kompleks birikpeler payda qilǵanliqlari aniqlanǵan.

Miydiń aq zati quraminda inozitoldifosfati bar lipoproteyd, al miydiń kúl reń zati lipoproteydleri quramina sfingozin hám basqalar kiredi. Xolesterin, fosfolipidler bolsa qan plazmasi, máyek sariuwizi lipoproteidlerdiń quramina kiredi.

Glyukoproteidler

Quraminda prostetik topar sipatinda uglevodlardi biriktirip turatuǵin quramali beloklar- glyukoproteidler delinedi.Hár túrli glyukoproteyidler toliq gidroliz qilinǵanda beloklar( aminokislotalar) dan basqa uglevod topariniń gidroliz ónimleri:mannoza, galaktoza, geksozaminler, glyukuron kislota, sulfat hám acetat kislotalar payda boladi.Ayirim glyukoproteidlerdiń prostetik topari sipatinda mukopolisaxaridler qatnasadi.Bular tiri organizm toqimalari quraminda erkin halinda tarqalǵan boladi.Eń áhmiyetli mukopolisaxaridler túrine gialuron kislota hám xondroitinsulfat kislotani kórsetiwimizge boladi.Quraminda mukopolisaxaridleri bar glyukoproteidler kóbinese mukoproteidler dep ataladi.Bularǵa organizmniń barliq toqimalari quraminda ushirasatuǵin súyek toqimalari,shemirshek, kózdiń tor perdesi hám ásirese as sińiriw shireleri quramindaǵi mucin hám mukoidler kiredi.Haywan aziǵi, shaynalǵan ót- shóp silekeyi hám mucin belogi menen aralasqannan keyin sińiriw jolina, asqazanǵa ótedi.Mucin biraz bekkem quramali belok.Ol proteolitik fermentler( belokti tarqatiwshi) tásirine júdá shidamli. Hátteki asqazan ishek shireleri quramindaǵi mucin belogi asqazan ishek diywallarina súrtilip, orap jabisip, olardi hár qiyli tásirlerden saqlaydi.Awiz bosliǵi perdesin mexanikaliq jaraqatlaniwdan hám ximiyaliq zatlar tásirinen saqlaydi.Mukoidlerge: xondriomukoidler(shemirshekten), osteomukoidler( súyekten), ovomukoidler( máyek aq uwizi) kiredi.