5 Zat hám energiya almasiwi

Beloklardiń dúzlisi ,qásiyetleri

Beloklar tiri organizm quraminda ushiraytuġin, tirishlik ushin zárúr bolġan quramali dúziliske iye birikpe.Kletkada kolloid eritpeler jagdayinda tarqalǵan joqari molekulali azot organikaliq zatlar.Shved ximigi I.Ya.Verselius 1938- jilda azot saqlawshi organikaliq birikpelerdi ósimlik hám haywan toqimalarinan ajiratip alip oni proteyinler dep ataǵan ( grekshe protos- birlemshi,áhmiyetli degen mánisti ańlatadi. Hazirgi waqitta azot saqlawshi organik biripeler beloklar delinedi.Belok termini- máyek belogin qizdirǵanda aq reń payda boliwina tiykarlanġan.Beloklar hár qanday tiri organizm toqimsiniń tiykarġi bólegi bolip esaplanip, toqimada bolatuġin processlerse qatnasadi.

Hár qanday tiri organizmde sonday aq haywan organizminde hár túrli organikaliq hám anorganilaliq (suw mineral duzlar,nikleyn kislotalar,uglevodlar may hám may tárizli zatlar vitaminler ,garmonalr) bar.Bulardiń barliġi haywan organizm tirishligi ushin júdá áhmiyetli.Lekin beloktiń áhmiyeti óz aldina.Organizmde beloktiń mińnan artiq túri bar.Belok organimde bolatuġin hár túrli fiziologiyaliq funkciyalardi orinlawda qatnasadi. Bulshiq et toqimalardıń qisqariwi as sińiriwi.ósiwi hám rawajlaniw siyaqli processler belok qatnasinda boladi.Máselen

organimde zat almasiw processi,biologiyaliq katalizator yaǵniy fermentler hám biologiyaliq aktiv zalar- garmonlar (insulin,lipokain,adrenalin qatnasinda boladi.Haywan organizmin hár qiyli keselliklerden qorǵaydi.Bunday beloklar antitelalar dep ataladi.Bunnan basqa toqimalardıń quramina kirip,organizmniń tayanish toqimasin( shemirshek,súyek) payda qiladi.Násillik belgilerdi násilden ńásilge kóshiriwde quramali belok nukleoproteidlerdiń roli úlken.Soniń menen birgelikte haywan organizmindegi belokli zatlar barqulla ózgerip jańalanip turadi.Uliwma tiri organizmniń tirishligi ushin zárúr bolġan barliq fiziologiyaliq hám bioximiyaliq processler belok penen tikkeley baylanisli

Beloklardiń ximiyaliq qurami hámde organ hám toqimalardaġi belok muġdari

Barliq beloklardiń qurami uglerod, vodorod, kislorod,hám azot elementlerden dúzilgen,organizmde bulardan basqa az muǵdarda bolsada kúkirt hám fosfor elementleri ushirasadi.Ayirim beloklardıń quraminda iod,mis,temir, brom hám marganec,siyaqli mikroelementler ushirasadi.

Barliq belok quraminda ushirasatuġin elementlerdiń ortasha payz muǵdari tómendegishe uglerod elementi 50,6%-54% kislorod 21,5-23,5% vodorod 6,5-7%, azot 15-18%,kúkirt 0,25-0,3% in quraydi.

Beloklarlardıń quraminda azot elemementiniń payz muǵdari hámme waqit birdey boladi, yaǵniy 16%(100:16=6,25) bolǵanliǵi sebepli, organizm organlari hám toqimalari quramindaǵi beloklardiń payz muǵdarin aniqlaw ushin tabilǵan azottiń uliwma muǵdarin 6,25 ke kóbeyttiriledi.Belok quramindaǵi azottiń payz muǵdari keldal usili menen aniqlanadi. Haywan organizmlerinde belokli zatlardiń muǵdari basqa organikaliq zatlar(uglevod ,maylar) muǵdarina salistirǵanda biraz kóp.Quritilġan haywan denesiniń 40-50% belokli zatlardan ibarat ekenligi belgili.Organizmdegi ayirim organlari quramindaǵi belok muǵdari bolsa onnanda joqari boladi.Beloklar kislota,tiykar ham ferment járdeminde gidrolizlengende aminokislotalar payda boladi.Belok insan hám háywan organizmlerinde tómendegi waziypalardi atqaradi.

1. Struktura funkciya- barliq toqimalar,kletkalar hám orgonoidler beloklardan dúzilgen.Bul jerde fibriller beloklar(kollagen keratin,elastin hám basqalar áhmiyetli waziypani atqaradi.

2. Katalitik funkciya-organizmdegi biokatalizatorlar-fermentler belok tábiyatina iye barliq bioximiyaliq reaksiya payda boliwin basqaradi. Yaǵniy reaksiyalar tezligiń belgili bir tártipte júriwine hám basqariliwina imkan beredi.

3. Energetik funkciya- Beloklar asqazan ishek traktinda tarqalip, ápiwayi amino kislotalar formasinda soriladi.Aminokislotalardiń belgili bir bólegi oksidlenip energiya payda qiladi.

4 Transport waziypasi. Beloklar suwda, qanda jaqsi eriytuġin qásiyetine iye hám suwda qanda erimeytuġin zatlar menen kompleks payda qilip olardiń eriwsheńligin tasiliwin táminleydi.Máselen qan plazmasi belokli albumin may kislotalar, lipidler. basqa beloklar temir, mis, vitamin, garmonlardi kerekli aǵzalarġa tasiydi.

5. Qisqariw funkciyasi- Bulshiq et beloklari quramina kiriwshi aktin ,miozin,troponinler qisqariw qábiletine iye.Bul beloklar bullshiq et quramina kirip mexanikaliq jumis atqariwda qatnasadi.Qisqariw funkciyasi sitosklet beloklarina tiyisli,olar kletkaniń tirishlik processlerin táminleydi.

6. Qorǵaw funkciyasi. Organizmge túsken basqa beloklar, viruslar, bakteriyalar toksinleri, antigenler dep esaplanadi hám olarǵa qarsi qorǵawshi beloklar- antitelolar payda bolip anti genler menen birigip zyansizlandiradi.Qan plazmasindaǵi fibrinogen hám trombin beloklari qan jibiwinde qatnasip, organizmde hár túrli jaraqatlar payda bolǵanda qan joǵaltiwdan saqlaydi.

7. Tayanish waziypasin atqaradi.Teri súyek, tirnaq, shash, shemieshek beloklarinan dúzilgen bolip, insan denesinde tayanish waziypasin atqaradi.

8. Basqariw waziypasi. Ayirim basqariwshi zatlar- garmonlar belok tábiyatina iye. Máselen. Insulin garmoni, joqari biologiyaliq aktiv zat bolip, zat almasiwin basqariwda qatnasadi.

9. Násillik waziypasi.Násillik xabardi saqlawshi xromosomalar quramali beloklar beloklar nukleoproteidlerden ibarat.

Beloklardiń quramina 20 túrli aminokislotalar kiredi. Bul aminokislotalar L-qatar α-aminokislotalar dep ataladi.Belok molekulasindaǵi aminokislotalar tómendegi toparlarǵa bólinedi:

1. Strukturasi boyinsha aminokislotalar 3-toparǵa bólinedi: alifatik aromatikaliq hám geterocikllik.

2. Elektroximiyaliq qásiyetleri boyinsha aminokislotlardi tómendegi úsh toparġa bóliw múmkin: ashshi,neytral hám tiykarli qásiyetke iye bolǵan

Zamanagóy racional aminokislota túsinigi radikallardiń polyarliǵina(R-toparlar),yaǵniy pH diń fiziologiyaliq mánislerinde suw menen reakciyaǵa kirisiw qábiletine tiykarlanǵan( pH=7,0ge teń) Radikallardi saqlawshi aminokislotalardiń 5-topari tómendegishe kórsetilgen.

1. nopolyar(gidrofob)

2. polyar(gidrofil)

3 Aromatik

4. Teris zaryadlanǵan

5.oń zaryadlanǵan

Beloklardin dúzilisi: Rus alimi

Beloklar ózine tán bolġan eritpelerdiń joqari jabisqaqliǵi,az diffuziya, bógiw qábileti,optik aktivligi elektr maydaninda háreketleniwi, tómen,osmatik basim hám joqari onkotik basim. 280 nmde nurlardi jutiw siyaqli fizik-ximiyaliq qásiyetlerdi kórsetedi. Beloklar erkin NH₂- hám COOH topari bolġanliġi sebepli aminokislota siyaqli amfoter qásiyetine iye. Olar ushin kislota hám tiykarlardiń barliq qásiyetleri tán.Ortaliq pHdi, kislota hám tiykar tábiyatina iye bolǵan aminikislotalardiń qatnasina baylanisli ráwishte beloklar eritpelerde teris yaki oń zaryadqa iye bolip, anod yaki katodqa qarap háreketlenedi.Olardiń bul qásiyetinen elektroforez usili menen beloklardi ajiratiwda paydalaniladi.Sonday aq beloklarda gidrofil qásiyetleride bar.

Haywan organizminde ushirasatuǵin barliq organikaliq birikpeler ishinde beloklar ózleriniń quramali strukturaliq dúzilisine iye ekenligi menen basqalardan parqlanip turadi. Beloklardiń ximiyaliq dúzilisin úyreniw olardiń quramliq bóleklerge tarqaliwinan baslanadi.Bul process eki baǵdarda baradi.

a) biologiyaliq katalizator. Yaǵniy fermentler tásirinde normadaǵi temperatura 37-40^˚da tarqatiw. Yaġniy gidrolizlew.Bul tiukarinan tiri organizmler quraminda boladi

b) ápiwayi katalizatorliq rolin atqariwshi(máselen 2,5%li sulfat yaki 30%lixlorid) kislota yaki siltilerdiń eritpeleri qatnasinda 100-110 temperaturada 10-12 saatlap qizdiriw joli menen ámelge asiriladi.Bul process nátiyjesinde payda bolǵan qaramtir suyiqliq beloklarǵa tiyisli bolǵan reaksiyalardi bermeydi.Sebebi bunday shárayatda máselen,ápiwayi belok molekulalari ózlerine salistirǵanda biraz ápiwayi dúziliske iye bolġan tómendegi ónimlerge˸penton.polipeptid,ápiwayi peptid hám aqirǵi belok gidrolizdiń eń sońǵi ónim aminokislotalarǵa deyin tarqaladi.

Hár bir haywan beloklariniń gidrolizatlarin úyreniw nátiyjesinde ápiwayi beloklar quramina tek ǵana aminokislotalar kiriwi aniqlanǵan.Lekin haywan qani quraminda ushiraytuǵin hár qiyli beloklardiń aminokislota qurami da bir-birinen sipat hám muǵdar jaġinan parq qiladi

Belokli zatlar ózleriniń molekulyar salmaġi jaġinan organizmde ushirasatuġin basqa kóp ǵana birikpelerden parq qiladi.Organizmde ushirasatuġin belokli zatlardiń molekulyar salmaġi birdey emes,ortasha 16000 nan 45000 ǵa deyin hám onnanda artiq boliwi múmkin ekenligi aniqlanǵan.Bul olardiń joqari molekulali zatlar ekenligin belgileydi.Aldinnan molekulyar salmaqlarin aniqlawda bir neshe

(krioskopik, osmometrik) usillardan paydalanip kelgen.Keyinshelli bolsa T.Svedberg tárepinen sedimentaciya usiliniń jaratiliwi beloklardiń molekulyar salmaqlari haqqinda elede kóbirek maǵlumatlar aliwǵa imkaniyat jaratti.Bul usilda bir minutta 80-90 miń márte aylaniw kúshine iye bolǵan ultracentrifuga apparatinan paydalaniladi.

Haywan organizmindegi beloklar fizikaliq jaġdayi boyinsha qatti( shash , tirnaq),suyiq(qan plazmasi sút) ham jumsaq(bulshiq et hám basqa bulshiq et toqimalari boladi.Bulardin suwda eriwsheńligi hár qiyli. Qatti beloklar suwda erimeytuǵin beloklar quramina kiredi

Uliwma eritpeler olarda erigen zat bólekleriniń kólemine qarap shin hám kolloid eritpelerge bólinedi.Shin eritpelerde erigen zat bóleksheleriniń kólemi júdá kishi,yaǵniy 1mmk den kishi bolip,kolloid eritpeler bolsa 1mmk dan100-150mmk ġa shekem boladi.Bularda erigen zattiń bóleksheleri kózge túsetuġin bult tárizli ,jelim tárizli qoyiw boladi.Bunday eritpelerdın ózinde jariqliq nurin ótkiziw qábileti hár qiyli.Shin eritpelerde jariqliq nuri tuwri ótedi,hesh qanday qarsiliqqa ushiramaydi.Kolloid eritpelerde bolsa nur kolloid bólekshelerge urilip, óz baǵdarin ózgertedi.Bul hadiyse teksergen alimniń ati menen Tindal hádiysesi dep júritiledi.

Suyiq jumsaq yaki yarim suyiq jaǵdaydaǵi beloklar suwda jaqsi erip.joqari molekulali birikpeler bolǵanliǵi sebepli kolloid eritpeler payda qiliw qásiyetine iye

Beloklardiń kolloidli eritpeleri turaqsiz,hár bir kolloid bólekshe óz átirapina belgili bir muǵdarda suw molekulalarin gidrotaciyalap (biriktirip turadi).Egerde sol kolloid eritpelerge suwdi tartip aliwshi degidrataciyalaytuǵin zatlar(spirt ,aceton siyaqli) tásir ettirilse kolloid bóleksheler suwsizlanip,eriwsheńligi páseyip shókpe payda qila baslaydi.Bunday shókpege túsiriwsi (visalbvanie)dep ataladi.

Duzlar tásirinde ótkizilgen shóktiriw procesinde shóktirilgen beloklardıń stukturasi kóp ózgeriske ushiramaydi.Payda bolǵan shókpeler tiyisli eritiwshi tásirinde qaytadan eritpe halina keliwi múmkin.Beloklardiń mikromolekulalari duzlar tásirinde shóktirilgende ózleriniń baslanǵish jaǵdayin saqlap qaladi hám duzlar tásirinde ózgerislerge ( denaturaciyaǵa) ushiramaydi. Qaytar shókpe payda qiliw reaksiyalari kóbinese beloklardiń suwdaǵi eritpelerine siltili metallardiń tuzlarin tásir ettiriw nátiyjesinde ámelge asiriladi.Bunday duzlarǵa tómendegiler kiredi. (NH₄)₂SO₄, NH₄Cl, Na₂SO₄,NaCl,Kl.Bul duzlar ionlariniń belok kolloid bólekshelerine tásir etiw mexanizmi tómendegishe.Duzlardiń belok micellasi zaryadina qarama qarsi zaryadli ionlari beloktiń kolloid bólekshesi júzesine adsorbciyalanadi hám micellaniń zaryadin neytrallaydi,nátiyjede belok kolloid bóleksheleri elektroneytral jaġdayǵa ótip.bir birin iyteriw kúshi kemeyedi hám buniń turaqliliǵi páseyedi hám shókpeler payda boladi.

Beloklardiń bunday shógiwi qaytar process dep qaraladi.Bul process peptizaciya delindi.

Ammoniy sulfattiń koncentrlengen eritpeleri derlik hámme beloklardi eritpeden shóktiriw qásiyetine iye.Máselen belok eritpeleri ammoniy sulfat duzi menen az toyinǵanda dáslep globulinler shókpege túsedi.Toliq toyinġanda bolsa albuminler shókpege túsedi.Házirgi waqitta beloktiń hár túrli tábiy hám jasalma eritpelerinde belokli zatlardi taza jaǵdayinda shóktirip aliw maqsetunde usi usillardan júdá keń paydalanilmaqta.

Awir metal duzlariniń ionlari( mis qorǵasin,gúmis,sinap) tásirinde beloklardıń kolloid eritpeleri qaytpas koagulyaciya jaǵdayina,yaǵniy gel jaǵdayina ótedi.Bul ionlar belok molekulalari menen bekkem kompleks birikpeler payda qiladi.Bunnan basqa olar tásirinde beloklardiń kolloid bóleksheleri zaryadi azayadi, beloktiń ekinshi hám úshinshi strukturalari ózgerislerge ushiraydi.

Awir metall duzlariniń tásirinde shókpege túsken belok ózleriniń baslanǵish eritpeleri,yaǵniy suw hám duzlardiń kúshsiz eritpelerinde de erimeydi.Beloklardiń awir metall duzlari ionlardi biriktirip shókpege túsiw hádiysesinen medicina hám veterinariyada mis,sinap qorġasin duzlari menen záhárlengende olardi ziyansizlandiriw ushin keń qollaniladi.

Koncentrlengen mineral kislotalar(fosfor kislotasinan basqa) belok eritpelerinde qaytadan erimeytuǵin shókpeler payda qiladi.Bul process kolloid bólekshelerdiń degidrotaciyaǵa ushirawi hám beloklar bul kislotalar menen duzlar payda qiliw tiykarinda túsindiriledi.Mineral kislotalar eritpesinen kóbirek qosilǵanda( azot kislotasinan basqa) shókpege túsken beloklardi eritip jiberiw qásiyetine iye.

Kóp ġana belok eritpeleri qizdirilǵanda, olar koagulyaciyaǵa ushirap,gel halatqa ótedi. Beloklardiń koagulyaciyaǵa ushiraw temperaturasi birdey emes.Ayirim beloklar 50-55 gradusda kuagulyasiyaǵa ushiraydi,ayirimlari bolsa joqari temperaturada kóp waqit dawaminda qaynatilǵanda da koagulyaciyaǵa ushiramaydi.Beloklardiń temperatura tásirinde koagulyaciyalaniw mexanizmi temperatura tásirinde belok molekulasi 3 hám 4 strukturasiniń ózgeriwi menen baylanisli.Joqari temperatura tásirinde belok molekulasiniń ekilemshi hám úshlemshi strukturalarinda tereń ózgerisler júz beredi.

Temperatura kóteriliwi menen beloklardiń denaturaciyalaniw tezligi de artip baradi.Sebebi temperatura tásirinde belok eritpesinde bolatuǵin koagulyaciyaniń tezligi eritpe quramindaǵi duzlardiń ionlari hám ortaliqtiń pH na baylanisli.

Beloklardiń ajiratip aliw hám tazalaw

Organizmdegi biologiyaliq suyiqliqlar quramindaǵi beloklardiń dúzilisin úyreniw birinshi náwbette olardi suyiqliqlar quraminan taza jaġdayda taza halda ajiratip aliwdan ibarat. Lekin bul process ańsat emes, sebebi birinshiden olar turaqli emes yaǵniy hár túrli zatlar tásirinde olardiń eritiwshilik qásiyeti ózgeredi.Ekinshiden olar lipid, uglevodlar, nukleyin kislotalar menen kompleks birikpeler jaġdayinda tarqalǵan.

Beloklardi ajiratiw hám tazalaw processleri tómendegilerden ibarat

a).Processlerdiń barliq basqishinda temperatura tómen dárejede saqlaniwi,kóbinese eritiwshi muzlaw dárejesinde boliwi itibarǵa alinadi.

b) eritpeniń ortaliġina pH na úlken itibar qaratiladi.Beloklardiń eriwsheńligi eritpeniń pH na qarap kúshli dárejede ózgeredi.

v) eritpede belok koncentraciyasi biraz joqari saqlaniwi kerek. Sebebi suyiltiriw kóbinese denaturaciya processine járdem beredi.

Bunda kóbinese tómendegi usillardan keń paydalaniladi.

1.Duzlar tásirinde skóktiriw.

Beloklardiń eriwsheńligi duzlardiń kúshli (koncentrlengen) eritpelerde hár túrli boladi.Olardiń bul qásiyetinen hár túrli belok frakciyalarin bir birinen ajiratiwda keń paydalaniladi. Aziraq duz tásir ettiriw joli menen eritpe quramindaǵi hár túrli taza emes beloklar aralaspasin shóktirip ,centrifugalap ajiratip alinadi.Koncentraciyasin biraz joqarilatip ekinshi márte duz eritpesi qosilǵanda taza halindaǵi kerekli beloklar shóktirip alinadi.Tap sonday duz koncentraciyasin hár sapar biraz asirip, tiyisli belok fraksiyalarin shóktirip ajiratip alinadi.Bul kóbinese DEAE-cellyuloza.KM-cellyuloza(karboksimetil cellyuloza) járdeminde ámelge asiriladi.Beloklardiń suwli eritpelerinde shóktiriw kóbinese ashshi duzlar: (NH₄)₂SO₄, Na₂SO₄ tásirinde ámelge asiriladi.

2.Izoelektrik noqatqa tiykarlanip shóktiriw.

Izoelektrik noqatta beloktiń eriwsheńligi minimal jaǵdyda boladi.Soniń ushin tekserilip atirǵan aralaspa ortaliqtiń araliǵin ajiratilip atirǵan beloklardiń izoelektrik noqatina jaqinlastiriladi. Bul waqitta belok shókpege túsedi.

3.Organikaliq eritiwshiler.(aceton, metanol, etanol) tásirinde shóktiriw.

Belok zatlardi shóktiriwde organialiq eritiwshiler suwdi tartip aliwshi faktorlar sipatinda tásir kórsetedi. Bul usilda biologiyaliq suyiqliq quramindaǵi hár túrli belok frakciyalarin izbe iz shóktiriw ushin duzlar tásirinde shóktiriw usilinda isletiletuǵin siyaqli spirttiń hár túrli payizli eritpeleri tayarlanip, olar náwbet penen tásir ettiriledi hám hár bir shógip atirǵan belok frakciyasin ajiratip alinadi.Belok denaturaciyaǵa ushiramawi ushin process tómen temperaturada(-10,-15˚C ǵa jaqin) ótkiziledi.

4.Adsorbciyalab tazalaw.

Beloklardi ajiratiw hám tazalawda olardi kolloid bóleksheler júzesinde adsorbciya qiliw usilinan paydalaniladi.Adsorbent sipatinda tayarlanǵan kalciy fosfat geli, alyuminiy oksidli gel qollaniladi.Bunda kolonka adsorbent penen toltirilip, belok eritpesi kolonka arqali hár túrli pH li eritpeler járdeminde ótkizilip, bóleklep bir qansha probirkalarǵa toplanadi hám sol eritpelerdegi beloktiń muǵdari tekserilip kóriledi.

5. Ion almasiw xromotografiya usili menen ajiratiw.

Beloklardi aminokislotalar siyaqli arnawli ion almasiwsh smolalar menen toltirilǵan kolonkalarda frakciyalap ajiratip alinadi.Ion almasiwshi smola sipatinda kóbinese DEAE cellyulozadan keń paydalaniladi. Kolonkaǵa salinǵan belok eritpesin frakciyalap ajiratiw kolonka arqali ion kúshi yaki pH dárejesi artip baratuǵin bufer sistemalardi ótkiziw joli menen ámelge asiriladi.Sonday kolonkolar járdeminde belok fraksiyalarin ajiratiw qolayli.

6.Molekulyar filtrlew usilinan paydalanip beloklardi molekulyar salmaǵina qarap bir-birinen ajiratiw.

Bunda kolonka bóleksheleri belgili ólshemli polimerler(sefadeks, biogel) menen toltirilip, onnan tiyisli belok eritpeleri ótkiziledi.

7.Beloklardi elektroforez usili járdeminde ajiratiw hám olardiń tazaliǵin, yaǵniy qurami birdey ekenligin aniqlaw.

Elektr zaryadqa iye bolǵan zatlardiń maydaninda anod yaki katod tárepine jiljiwi elektroforez dep ataladi.Kóp jillardan berli Tizelius, Viland hám Fisher usinǵan qaǵazdaǵi elektroforez usilinan keń paydalanip kelinbekte.Bul usilda beloklardi tekseriw ushin tiyisli bufer menen iǵallanǵan lenta formasindaǵi filtr qaǵazi ortasina siziq halinda bir neshe tamshi belok eritpesi tamizilip, qaǵazdiń ushlari elektrod ornatilǵan bufer eritpege batirip qoyiladi.Elektrod arqali turaqli elektr toǵi ótkizilgende, qaǵazǵa tamizilǵan beloklar zaryadiniń muǵdari hám belgisine qarap anod yaki katod tárepine bir neshe santimetr jiljiydi. Qaǵazda ajiralǵan hár bir belok frakciyasiniń júrgen jolin aniqlaw ushin qaǵaz lenta quritilip, birdey boyaw,kóbinese amid qarasi menen boyaladi.Bunda beloklar siziqli formada kórinedi.Bul usil menen belok aralaspasinda neshe komponent barliǵin hámde bir- birinen ajiralǵan belok(daqlarin) frakciyalarin qaǵazdan ekstrakciya qilip, kolorimetrik jol menen olardiń muǵdarin aniqlaw múmkin.Keyingi waqitlarda belok frakciyalarin ajiratiw hám olardiń tazaliǵin aniqlawda, kraxmal yaki poliakrilamil(PAAG) gelleri járdeminde ótkiziletuǵin disk elektroforez usillarinan júdá keń paydalanilmaqta.

8.Beloklardi kristallaw hám qayta kristallaw usil járdeminde tazalaw.

Beloklar kristallaniw qábiletine qarap bir- birinen parq qiladi.Soniń ushin hám olardiń usi qásiyetlerinen paydalanip ajiratiw múmkin.Hár bir beloktiń qásiyetine qarap tiyisli shárayat( pH ion kúshi, temperatura, belok koncentraciyasi hám t.b tańlap alinadi.Házirgi waqitta bir qansha belok: máyek albumin, oksigemoglobin hám kóp ǵana ferment kristallari ajiratip alinǵan, biraq beloktiń kristalliq formasi oniń gemogenligin tastiqlamaydi. Olardiń quraminda suw hám basqa belok aralaspasi birge kristallaniwi múmkin.Olardi tazalaw ushin qaytadan kristallawǵa tuwra keledi.

Gidroliz –bul beloklardiń kúshli kislotalar, siltiler hám fermentler tásirinde gidrolitik tarqaliw processi.Oniń úsh túri bar.

a) Kislotali gidroliz.Bunda belok 6n HCl kislotasiniń tásirinde kewserlengen shiyshe idislarǵa salinip, 100-110˚C da 12-96 saat dawaminda qaynatiladi.Bul waqitta belok aminokislotalarǵa deyin tarqaladi.Lekin bul processte triftofan toliq, serin hám tirozin aminokislotalari aziraq tarqaladi.Gidrolizdiń bul túri júdá keń qollanilmaqta.

b) Siltili gidroliz.Bul belokti hám 2-4n natrit silti eritpesi 6-8 saat dawaminda qaynatiw joli menen ámelge asiriladi.Bul usildan kóbinese triptofan aminokislotasin aniqlaw processinde paydalaniladi.

v) Fermentativ gidroliz- júdá qiyinshiliq penen ámelge asadi.Bul usil menen beloklardi toliq tarqatip bolmaydi.Soniń ushin bul usildan beloklardi tarqatip , olardiń birlemshi strukturasin aniqlawda paydalaniladi.

Beloklardiń izoelektrik noqati hámde dializ haqqinda túsinik

Beloklar ózleriniń ximiyaliq qásiyetleri jaǵinan amfoter elektrodlar, sebebi olar bir waqittiń ózinde kislotali hám tiykarli qásiyetti kórsetedi.Sebebi olardiń molekulalarinda tiykarli qásiyetke iye bolǵan amin (-NH₂) hám kislota qásiyetin beriwshi karboksil(-COOH) toparlari bar.Ortaliq kislotali bolǵanda tiykarli, siltili ortaliqta bolsa kislotali qásiyetti kórsetedi.

Belok molekulasinda- NH₂ toparlardiń boliwi beloklardiń tiykarli qásiyetlerin belgileydi., sebebi aminotoparǵa proton(H-ion) birigip, -NH₃⁺-ionin payda qiladi.

324

Beloklardiń suwdaǵi eritpelerinde olardiń molekulalarindaǵi(-COOH) korboksil gruppalariniń dissociyalaniwi nátiyjesinde payda bolatuǵin protonlar tezde (-NH₂) toparlarǵa birigedi hám belok molekulalariniń kóp bólegi, ásirese aminokislotalar ionlanǵan formaǵa ótedi.

R

ǀ

H—C—NH₃⁺

ǀ

COO^-

Eritpedegi beloktiń kolloid bóleksheleri oń hám teris zaryadlarǵa iye boladi.Olar amfionlar depte ataladi. Amfionlar ózleriniń elektroneytral bóleksheler siyaqli boladi, sebebi olardaǵi zaryadlar jiyindisi nolge teń boladi.Lekin eritpedegi belok molekulalari ortaliqtaǵi pH ǵa qarap óz zaryadin ózgertiw múmkin.

Beloklardiń eritpesinde ortaliq pH tiń belgili araliǵinda belok bóleksheleri elektr maydaninda anodqa da katodqa da qarap háreketlenbeydi, sebebi belok molekulasi elektr zaryadiniń jiyindisi nolge teń boladi.Usi jaǵdaydaǵi ortaliqtiń pH araliǵina beloklardiń izoelektrik noqati delinedi.Uliwma eritpelerde kolloid bóleksheler bolǵanliǵi sebepli joqari molekulali zatlar haywan hám ósimliklerdiń membranalari, yaǵniy yarim ótkizgish perdeler arqali ótpeydi.Kishi molekulali zatlardiń bóleksheleri bolsa usinday perdeler arqali ańsat óteberedi.Egerde beloktiń suwdaǵi yaki duzdaǵi eritpesin pergament, kallodiy hám cellofan siyaqli yarim ótkizgish perdelerinen jasalǵan qaltashaǵa salip,awizi baylanip qálegen eritiwshige (máselen, distillengen suwǵa) yaki vodoprovod suwina salip qoyilsa, beloktiń kolloid eritpesi quramindaǵi mayda molekulali zat bóleksheleri yarim ótkizgish perde arqali ásre aqirin átiraptaǵi eritiwshige shiǵip ketedi, beloktiń kolloid bóleksheleri bolsa shiǵa almaydi.Usi jol menen beloktiń kolloid eritpelerin mayda molekulali kereksiz aralaspalardan tazalawimizǵa boladi.Usi usil menen belok molekulalariniń tazalaniwi dializ dep ataladi

Beloklarǵa tiyisli bolǵan reńli reaksiyalar

Beloklar ayirim zatlar menen ximiyaliq reakciyaǵa kirisip hár túrli reńli reakciyalardi payda etiw qásiyetine iye.Bunday reakciyalarǵa tómendegileri misal etip kórsetsek boladi.

Biuret reakciyasi. Bul reakciya beloklar quramindaǵi peptid(-CO-NH-) baylanislarina tiyisli reakciyalar.Biuret(H₂N-CO-HN-CO-NH₂-), oksaamid( H₂N-CO-CO-NH₂), polipeptid yaki beloklardiń siltili eritpelerine mis sulfat eritpesinen qosilsa, fiolet reńge boyalǵan kompleks duzlar payda qiladi.Bul reakciya eritpedegi zat quraminda peptid baylanislardiń bar ekenligin kórsetedi. Bul tájriybede dáslep kóbinese mochevina menen ótkeriledi. Sebebi mochevina qizdirilǵanda ammiak ajiralip shiǵip, biuret payda boladi.

326

2. Ningidrin reakciyasi.Bul reakciya belok quramindaǵi α-aminokislotalardaǵi erkin aminotopardiń ningidrin menen reakciyasina tiykarlanǵan.Ningidrid reakciyasi nátiyjesinde payda bolatuǵin reńniń intensivligi gidralizat quramindaǵi aminokislotalardiń muǵdarina yaki belok molekulasindaǵi erkin aminotopardiń muǵdarina baylanisli.

3. Ksantoproteyn reakciyasi.Bul reakciya belok molekulalari quramindaǵi fenil –alanin, triptofan hám tirozin siyaqli( aromatik) aminokislotalardi aniqlawǵa járdem beretuǵin reakciyalar.Bunda belok molekulasi quramina kiriwshi aromatik aminokislotalar nitollaniw reakciyalarina kirisip, aralaspada sari reńli beloklardiń nitrobirikpeleri payda boladi. Reakciyaniń ati grekshe «ksantos» sari degen mánisti ańlatadi.

4. Adamkevich reakciyasi.Bul reakciya triptofan aminokislotasiniń glioksil kislotasi menen birigiwine tiykarlanǵan.Glioksil kislotasi turaqli koncentrlengen sirke kislotasiniń quraminda ushiraydi.Bul reakciyada eki molekula triptofan glioksil kislotasi menen reaksiyaǵa kirisip, qizil fiolet reńli birikpe payda qiladi

5. Milloon reakciyasi. Bul reaksiya belok molekulalari quramindaǵi tirozin aminokislotasiniń fenol yadrosina tiyisli reakciya. Belok eritpelerine eki hám úsh valentli sinaptiń nitrat yaki nitrit duzlari tásir ettirilgende belok dáslep shókpege túsip soń áste aqirin qizdirilǵanda shókpe qizil reńge boyala baslaydi.Bul belok molekulasinda tirozin aminokislotasiniń bar ekenliginen aniqlaytuǵin sipat reaksiyasi.