5 Zat hám energiya almasiwi

Aminokislotalar hám olardiń

Tábiyatta 100 den artiq aminokislotalar belgili bolip, olardan tábiiy belok gidrolizatiniń quraminda 20 ǵa jaqin hár túrli ximiyaliq dúziliske iye bolǵan aminokislotalar ushiraydi. Belok quraminda ushirasatuǵin hár qanday aminokislotaniń uliwma formulasin sxematik kóriniste tómendegishe kórsetiwimizge boladi.

NH₂ NH₃⁺

ǀ ǀ

R—C—COOH yaki R—C—COO^-

ǀ ǀ

H H

Aminokislotalar taza jaǵdayinda reńsiz kristall zat bolip, olardiń suwdaǵi eritpeleri neytral, kúshsiz kislotali yaki siltili reakciyali boliwi múmkin.Sebebi olardiń molekulalarinda (-NH₂) amin hám (-COOH) korboksil funkcional toparlari bar.Aminokislota molekulasindaǵi amin hám karboksil toparlardiń sanina qarap suwli eritpelerinde hár qiyli ortaliq payda qiliwi múmkin. Máselen monoaminomonokarbon kislotalar suwdaǵi eritpelerinde neytral reakciyaǵa iye., sebebi bir-NH₂ topari bar-COOH topari tuwra keledi.Bunday aminokislota eritpeleri lakmua qaǵaz reńin ózgertpeydi.Monoaminodikarbon kislotalar bolsa tiykarli ortaliqqa iye.

Aminokislotalardiń birinshi wákili aminosirke kislotasi, ol glikogel yaki glicin dep atalip birinshi márte kley (jelatina) niń gidrolizatinan ajiratip alinǵan qurami tómendegishe.

H₂N——CH₂—COOH

Keyingi aminokislotalar molekulasinda assimetrik karbon atomi bar, olar L- qatarli aminokislotalar dep ataladi.Olardiń dúzilisin tómendegishe .

R

ǀ

H₂N—C—H

ǀ

COOH

Tábiiy beloklardiń quramina kiriwshi barliq α-L qatarli aminokislotalardi α-L-alaninniń tuwindilari dep qarawimizǵa boladi. Oniń β-jaǵdayindaǵi vodorod atomlarin hár qiyli uglevodorod yaki geterocikllik birikpelerdiń radikallarina almasqan boladi.

Aminokislotalardi organik kislotalardiń tuwindilari dep te esaplawimizǵa boladi.Sebebi olar organik kislota molekulasindaǵi uglevodorod radikaliniń vodorod atomi ornina amin (-NH₂) topar almasiwi nátiyjesinde payda bolatuǵin ónim. -H

R—CH₂—COOH → R—CH—COOH

+NH₂ ǀ

NH₂

Amin topar organik kislota molekulasinda karboksil toparinan keyingi karbon atomlarina α-,β-,γ- hám basqa jaǵdaylarda birigip turiwi múmkin.Máselen:

R—CH₂—CH—COOH R— CH—CH₂—COOH

ǀ ǀ

NH₂

NH₂

Tábiyatta bar bolǵan barliq aminokislotalar molekulasindaǵi uglevodorod shinjirlariniń dúzilisine qarap eki úlken toparǵa bólinedi: acikllik hám cikllik bolip bólinedi.

Almasatuǵin hám almaspaytuǵin aminokislotalar

Haywan aziqliǵi quramindaǵi belokli zatlardiń biologiyaliq áhmiyeti olardiń aminokislota quramlari menen ǵana belgilenbeydi.Hár túrli beloklardiń muǵdari jaǵinan parqlanadi. Bir belok quraminda ushiraytuǵin aminokislota ekinshi bir belok quraminda bolmawi múmkin.Ayirim aminokislotalardiń jetispewine qaramastan sol belok organizm ushin áhmiyetli boliwi múmkin, sonday aq qaysi aminokislotalar haywan organizmi ushin zárúr hám zárúr emesligin aniqlaw úlayirimlari bolsa uliwma sintezlezlenbewi múmkin.Organizmde sintezlenbeytuǵin bunday aminokislotalardi haywan organizmi aziqliq penen turaqli qabillap turiwi kerek. Haywan organizminde sintezlenetuǵin aminokislotalar almasatuǵin aminokislotalar dep ataladi.Bunday aminokislotalarǵa:alanin, glyutamin kislota, asporagin kislota, prolin, tirozin, cisteyn, serin, glicin kiredi. Haywan organizminde sintezlenbeytuǵin aminokislotalar bolsa almaspaytuǵin aminokislotalar dep ataladi.Bunday aminokislotalarǵa: metionin, lizin, treonin, gistidin, arginin, leycin, izoleycin, valin hám triptofan kiredi.Aziqliq yaǵniy haywan racioni quraminda ayirim aminokislotalardiń az boliwi yaki ayirimlari normadan artiq boliwi hám hár qiyli potologiyaliq jaǵdaylarǵa alip keliwi múmkin.Máselen, shoshqa hám quslar tek mákkejúweri menen baǵilǵanda, oniń quraminda triptofan aminokislotasi az bolǵanliǵi sebepli pellagra keselligi ushirawi aniqlanǵan.Kerisinshe, aziqliq quraminda triptofan aminokislotasi jeterli bolǵanda, artiqsha leycin aminokislotasi berilgende adamlarda pellagra keselligi gúzetilgen.Soniń ushin házirgi waqitta haywanǵa beriletuǵin aziqliq aminokislotalar qurami bir muǵdarda, yaǵniy birewiniń az hám ekinshisiniń kóp boliwina jol qoyilmawina itibar berilmekte.

Aziqliqliqtiń qurami bolǵan aminokislotalar (qimbatli) hám toliq qimbatli emes bolip bólinedi. Quraminda barliq almastirip bolmaytuǵin aminokislotalardi dúziwshi beloklar toliq qimbatli esaplanadi.Olar tiykarinan sút, máyek, hám gósh quramina kiriwshi beloklar.Toliq qimbatli bolmaǵan beloklarda bolsa almastirip bolmaytuǵin aminokislotalar júdá az boladi.Bunday beloklar tiykarinan ósimlik beloklari quramina kiredi. Gúyis qaytariwshi haywanlar bolsa kerekli aminokislotalardiń jetispeytuǵin bólegin úlken qarindaǵi mikroorganizm beloklari esabinan toltiradi.

Beloklardiń ximiyaliq dúzilisi

Haywan organizminde ushiraytuǵin barliq organik birikpeler ishinde beloklar ózleriniń quramali struktura dúzilisine iye ekenligi menen basqalardan parqlanadi.Beloklardiń ximiyaliq dúzilisin úyreniw olardiń bóleklerge tarqaliwinan baslanadi. Bul process eki baǵdarda baradi.

1. Biologiyaliq katalizatorlar, yaǵniy fermentler tásirinde normadaǵi temperatura 37-40˚ da tarqaliw yaǵniy gidrolizlew.Bul tiykarinan tiri organizmler quraminda boladi.

2. Ápiwayi katalizatorliq rolin orinlawshi( máselen 2,5% li sulfat yaki 30% li xlorid) kislota yaki siltilerdiń eritpeleri qatnasinda joqari 100-110˚ temperaturada 10-12 saatlap qizdiriw joli menen ámelge asiriladi. Bul process nátiyjesinde payda bolǵan qaramtir suyiqliq beloklarǵa tiyisli bolǵan reakciyalarda bolmaydi. Sebebi bunday shárayatta, máselen, ápiwayi belok molekulalari ózlerine salistirǵanda biraz ápiwayi dúziliske iye bolǵan ónimlerge:penton, polipeptid, ápiwayi peptid hám aqirǵi belok gidroliziniń eń sońǵi ónimi aminokislotalarǵa shekem tarqaladi.

Hár qiyli haywan beloklariniń gidrolizleniwin úyreniwin nátiyjesinde ápiwayi beloklar quramina tek ǵana aminokislotalardiń bar ekenligi aniqlanǵan, sonday aq haywan qan quraminda ushiraytuǵin hár qiyli beloklardiń aminokislota quramlari bir- birinen sipat hám muǵdar jaǵinan parqlanadi.Buni alimlardiń(M.M.Hasanov, D,R.Jalilov 1970) ilimiy jańaliqlarindaǵi dálillerden kóriwimizge boladi.

Aminokislotalardiń ati	Beloklardiń ati
	Beta1 globulin	Gamma-globulin	Gamma2-globulin
Lizin	7,3±0,07	5,12±0,06	7,46±0,07
Gistidin	2,15±0,02	1,24±0,01	1,83±0,01
Arginin	4,46±0,05	2,92±0,02	6,91±0,07
Asporagin k-ta	9,46±0,10	6,82±0,06	6,95±0,06
Treonin	7,74±0,10	8,45±0,07	9,41±0,09
Serin	9,12±0,09	12,36±0,10	10,81±0,10
Glyutamin k-ta	11,36±0,12	10,21±0,10	10,62±0,10
Prolin	8,00±0,07	8,90±0,09	7,82±0,07
Glicin	4,00±0,03	4,14±0,04	4,07±0,04
Alanin	3,98±0,04	4,11±0,04	4,07±0,04
Cistin	2,66±0,02	2,91±0,03	Izleri
Valin	7,45±0,02	8,16±0,08	7,66±0,08
Metionin	Izleri	Izleri	0,52±0,01
Izoleycin	3,32±0,03	3,54±0,03	3,08±0,03
Leycin	8,28±0,07	9,00±0.09	8,56±0,08
Tirozin	5,67±0,06	6,62±0,07	5,96±0,06
Fenil alanin	4,52±0,05	4,64±0,04	4,27±0,04

Beloklardiń dúzilisin úyreniwde rus alimi, professor A.Ya.Danilevskiydiń(1888j) ilimiy izleniwleri úlken áhmiyetke iye.Ol birinshi bolip belok zatlariniń molekulyar quramin dúziwshi aminokislotalar bir-biri menen (CO-H-) baylanislari járdeminde óz ara birigip, uzin jinjirlar payda qiliwi múmkin ekenligi haqqinda pikir júritti.Keyinshelli bul pikirdi E.Fisher jánedi tereńirek úyrenip shiǵip, aminokislotalardiń óz ara birigiwindegi processlerdi toloǵi menen túsindirip berdi.Yaǵniy bir aminokislotaniń karboksil ( -COOH) topari menen ekinshi aminokislotaniń amin(-NH₂) topari esabinan bir molekulali suw ajiralip shiǵip, olar óz ara birigedi. Eki aminokislota arasinda payda bolǵan uliwma baylanis peptid baylanis delinedi. Buni tómendegishe kórsetiwimizge boladi.

341

Eki aminokislotaniń peptid baylanislari járdeminde óz ara birigiwinen payda bolǵan birikpe dipeptid dep ataladi.Úsh aminokislotadan dúzilgen birikpe bolsa tripeptid, bir qansha aminokislotalardiń birigiwinen payda bolǵan ónim bolsa polipeptid dep ataladi. Bulardiń hámmesiniń hár bir tárepi amin, ekinshi tárepi bolsa korboksil topari menen tamamlanadi.

Belok molekulalari ózleriniń formasina qarap fibrilyar( uzin jip tárizli, talshiq tárizli , yaǵniy jún hám bulshiq et toqimalariniń quraminda ushiraytuǵin) hámde globulyar( shar tárizli, qan zardabi quraminda, sút kozeyn hám tuqim belogi quraminda ushiraytuǵin beloklarǵa bólinedi.

Tábiyatta beloklardiń túri júdá kóp, soniń ushin olardi bóleklerge bólip úyreniw shárt. Barliq beloklar dúzilisine qarap eki úlken toparǵa: proteynler- ápiwayi beloklar, proteydler- quramali beloklarǵa bólip úyreniledi.Bunday búliniw tiykarinan ózleriniń gidrolizleniw ónimlerine qarap belgilengen. Sebebi ayirim beloklar tek aminokislotalarǵa shekem tarqaladi.Bunday beloklar ápiwayi beloklar, yaǵniy proteynler dep atalip, olarǵa: albumin, globulin, giston, protamin, prolamin ler kiredi. Ayirim beloklar gidrolizlengende tek taza belok, yǵniy aminokislotalardan basqa belok bolmaǵan birikpeler( nukleyin kislotalar, uglevodlar, fosfat kislota) payda qiladi.Soniń ushin bunday beloklar quramali beloklar dep atalip, olardi proteyinler depte aytiladi.

Ápiwayi beloklar (proteyinler) tavsifi

Ápiwayi beloklardan (tábiyatta keń tarqalǵan hám barliq ósimlikler, haywanlar beloklari quraminda kóp ushirasatuǵin hám jaqsi úyrenilgeni albumin, hám globulin.Bular qan plazmasi, máyek aǵuwizi, sút zardabi quraminda ushiraytuǵin beloklardiń tiykarǵi bólegin quraydi. Toqimalardaǵi albumin hám globulinlerdiń óz ara bir birine salistirǵanda birdey turaqli saqlanadi.Organizm belgili bir kesellike ushiraǵanda olardiń óz ara qatnasi ózgeriwi múmkin ekenligi aniqlanǵan.

Taza halindaǵi albumin suwda jaqsi eriydi, globulinler bolsa jaqsi erimeydi, biraq olar duz, kislota hám siltilerdiń suyiltirilǵan kúshsiz eritpelerinde jaqsi eriydi. Albuminler neytral, globulinler bolsa kúshsiz kislota.Házirgi waqitta belokli zatlardi bir birinen frakciyalarǵa bólip ajiratip aliw usillari keń jolǵa qoyilǵan.Máselen quraminda albumin hám globulin beloklari bolǵan aralaspadan olardi óz aldina frakciyalarǵa bólip ajiratip aliw ushin kóbinese ammoniy sulfat duziniń eritpesinen paydalaniladi.Aralaspaǵa yarim toyinǵanǵa shekem ammoniy sulfat duzi qosilsa, aldin globulin belogi shókpege túsedi.Oni filtrlep alip filtratqa toyinǵanǵa shekem sol duzdan qosilsa albuminlerdi shókpege túsirip aliw múmkin.

Albumin hám globulinlerden tayarlanǵan ayirim preparatlar medicna hám veterinariyada hár túrli keselliklerdi emlewde keń qollanilmaqta.Ápiwayi beloklardiń ishinde eń ápiwayi dúziliske iye bolǵanlari protamin hám giston siyaqli beloklar.Olardiń quraminda diaminokislotalar( lizin aminokislota) kóp bolip, olar siltili suwda jaqsi eriydi.Baliqlardiń spermasi hám uriǵi buǵaq bezi protamin belogina bay.Gistonlar bolsa eritrocitler, leykocitler quraminda kóp boladi hámde kletka yadrolari quramina kiretuǵin quramali beloklar quraminda ushirawi aniqlanǵan. Haywan organizminde belok tárizli zatlar sipatinda qaralatuǵin proteinoidler dep ataliwshi beloklar bolip, olar organizm tirishligi ushin áhmiyetli.Bularǵa biriktiriwshi hám qosiwshi toqimalar quramina kiriwshi kollagen, pay hám bulshiq etler quraminda ushiraytuǵin elastin; shash, tirnaq hám jún quramina kiriwshi keratin; shibin shirkey hám órmekshilerdiń jip shiǵaratuǵin bezleri quraminda ushiraytuǵin fibroin dep ataliwshi beloklar kiredi. Ósimlik beloklari quramina prolamin kiredi.Olar ásirese gálle hám dánler quraminda kóp ushiraydi.Bul belok suw hám duz eritpelerinde erimey, 70-80% li etil spirt eritpesinde jaqsi eriydi.

Fermentler tásirinde ápiwayi beloklardiń aminokislotalarǵa shekem tarqaliwi hám soriliwi.

Aziqliq quramindaǵi beloklar haywan organizminde taza aminokislotalarǵa shekem tarqalǵannan soń ǵana ishek diywallari arqali qanǵa soriladi hám kletkalarda sol organizmge tiyisli bolǵan jańa beloklardiń sintezleniwinde qatnasadi.Aziqliq beloklariniń 95-97% taza aminokislotalar jaǵdayinda soriliwi aniqlanǵan.Silekey quraminda tiyisli fermentler bolmaǵanliǵi sebepli awiz bosliǵinda beloklar gidrolizlenbeydi.Olardiń gidrolizleniwi asqazan hám jińishke ishekte tiyisli fermentlerdiń qatnasinda boladi. Bul processtiń ótiwinde asqazan asti shiresi quramindaǵi erkin xlorid kislotasi úlken rol oynaydi.Birinshiden beloklardiń bógiwin támiynlep, olarǵa fermentlerdiń tásir etiswin ańsatlastiradi. Ekinshiden asqazanniń silekey perdesi tárepinen islep shiǵilatuǵin jedel jaǵdayda bolmaǵan pepsinogenniń jedel pepsinge ótiwin táminleydi hámde fermentlerdiń jedelligin asiradi.

Pepsin fermenti kerantin, mucin, giston siyaqli beloklardi júdá ástelik penen, yaǵniy uzaq múddetke tásir etip turǵannan keyin ǵana gidrolizleniwi múmkin, lekin basqa túrdegi máselen albumin hám globulinlerdi ańsat gidrolizleniw qásiyetine iye. Pepsin fermenti tiykarinan tirozin hám fenil-alanin aminokislotalar arasinda payda bolǵan peptid baylanislarin ańsat tarqatadi.Soniń ushinda belok gidroliziniń dáslepki basqishinda bir neshe aminokislotadan dúzilgen peptid payda boladi. Beloklardiń sińiriw processinde payda bolǵan peptidler aralaspasin peptonlar dep ataladi.

Asqazanda belokli zatlar aminokislotalarǵa shekem gidrolizlenbegenligi sebepli olardiń soriliw processi gúzetilmeydi.Asqazannan barliq aralaspa on eki barmaqli ishekke ótedi.Onda belok aralaspaniń aminokislotalarǵa shekem toliq tarqaliwina imkaniyat bar.Asqazan hám ishek shiesi quramindaǵi tripsin, ximotripsin, karboksipeptidaza, aminopeptidaza siyaqli fermentler aralaspa quramindaǵi polopeptidlerdi toliq aminokislotaǵa shekem tarqaliwin táminleydi.Sonday aq tiyisli fermentler tásirinde beloklar polipeptid hám peptidlerdi hám óz náwbetinde olar aminokislotalar aralaspasin payda qilip,as sińiriw jolinda ańsat eriytuǵin hám sorilatuǵin jaǵdayǵa ótedi.

Gúyis qaytariwshi haywanlarda aziqtiń tarqaliwi olardiń úlkenqarinda ápiwayi haywanlar,bakteriyalar hám mikroorganizmlerdiń boliwi menen ajiralip turadi.Olar kletchatka, kraxmal. Belok hámde azotli beloksiz zatlardi tarqatiwshi fermentler ajiratadi. Sol fermentler tásirinde gúyis qaytariwshi haywanlardiń úlken qarninda beloklar aminokislotalarǵa shekem tarqaladi.Keyin aminokislotalar dezaminleniw processinen ótip, ammiak ajiratip shiǵaradi. Aminokislotalardiń bir bólegi úlken qarindaǵi mikroorganizmler beloginiń sintezleniwi ushin sarplanip, qalǵan bólegi qanǵa soriladi.

Gúyis qaytariwshi haywanlardiń talabi ushin sarplanatuǵin belok zatlardiń 25-30% i mikroorganizmler belogi esabinan táminlenedi.Bul beloklar toliq qimbatli beloklar bolip quraminda barliq kerekli ( almasatuǵin hám almaspaytuǵin) aminokislotalardi quraydi.

Aminokislotalardiń soriliwi hám jańa beloklardiń sintezleniwi

Qanǵa belok molekulalariniń soriliwi yaki jiberiliwi kúshli reakciya beriwi múmkin, sebebi haywan organizmi oǵan qarsi immunitetlik juwapti qaytaradi.Soniń ushin qanǵa tiykarinan gidrolifizlaniw ónimleri ǵana soriladi. Lekin jańa tuwilǵan qozi hám buzawlarda ǵana jaq(awiz ) quramindaǵi beloklar belgili múddetke shekem molekula formasinda soriliw múmkinligi aniqlanǵan.Fermentativ tarqaliw nátiyjesinde payda bolǵan aminokislotalar hám ayirim jaǵdaylarda eń ápiwayi mayda (di- yaki, tri-peptid) molekulali peptidler ishek diywallari arqali qanǵa sorilip, qan aǵimi menen bawirǵa baradi.Bunda aminokislotalardiń bir bólegi qan plazmasi quramina kiretuǵin tiyisli bolmaǵan belokli zatlardiń sintezleniwinde qatnasip, qalǵan bólegi qan arqali basqa toqima hám organlarǵa barip, sol organizm toqimalarǵa tiyisli bolǵan jańa beloklardi hámde ferment hám garmonlardi sintez qiliwda qatnasadi.

Haywan organiminiń tirishligi belokli zatlardiń sintezlenip hámde jańalanip turiwi menen baylanisli.Lekin organizmde hár túrli beloklardiń jańalanip turiwi birdey emes.Máselen qan plazmasi quramindaǵi beloklardiń 10% i bir sutka dawaminda jańalanadi.Bawir quramindaǵi beloklardiń toliq jańalaniwi ushin eki hápte waqit talap qilinadi.Gemoglobin beloginiń jańalaniwi ushin bolsa bir ay múddet sarplaniwi aniqlanǵan.

Haywan aziqliǵi quraminda almaspaytuǵin barliq aminokislotalardi

Dúziwshi belokli zatlar boliwi shárt. Tek sonda ǵana haywan organizminde belokli zatlardiń jańalaniw hám qayta sintezleniw processiniń normal jaǵdayda boliwin táminlew múmkin.Gúyis qaytariwshi haywanlar ushin bul mashqala emes, sebebi olardiń úlken qarnindaǵi mikroorganizmler almasatuǵin hám almaspaytuǵin barliq aminokislotalardi sintez qiliw qásiyetine iye.

Ishekte bakteriyalar tásirinde belokli zatlardiń shiriwi hám záhárli zatlardiń ziyansizlandiriliwi

Ishek jollarinda belokli zatlar hám olardiń tarqaliw ónimleri bolǵan aminokislotalar hár túrli ferment hám mikroorganizmler tásirine toqtawsiz ushirap turadi.Nátiyjede sol ishek mikroflorasi tásirinde organizm ushin kereksiz bolǵan kóp ǵana zatlar payda boladi.Ishek mikroflorasi quramali ekenligin tómendegi misalda kóriwimiz múmkin: 1g najas quraminda orta esapta 15 milliardqa jaqin mikrob bar ekenligi aniqlanǵan.Lekin as sińiriw jollarinda mikroorganizmlerdiń muǵdari jaǵinan tarqaliwi birdey emes.Áairese awiz bosliǵiniń mikroflorasiniń túri kóp.Lekin shaynaw processi qisqa múdette boǵanliǵi sebepli aziq kóp ózgerislerge ushiramaydi.Asqazanda asqazan shiresi, jińishke ishekte bolsa ishek silekey perdeleri islep shiǵaratuǵin shireler mikroorganizmlerdiń kóp rawajlaniwina jol mjuwan ishekke deyin jetip kelgen mikroorganizmler ushin barliq qolayliqlar bar.Soniń ushin da juwan ishekmikroflorasi biraz bay hám qurami jaǵinan hár túrli.Ishek mikroflorasiniń bayliǵi, ásirese gúyis qaytariwshi haywanlarda kletchatkaniń hár túrli may kislotalarina shekem tarqaliwinda hám olardiń qanǵa sorilip organizm toqimalariniń talabi ushin sarplaniwinda júdá áhmiyetke iye. Bulardan basqa ishekte mikroorganizmler tásirinde hár túrli gazler metan, vodorod, korbonat angidrid, kúkirtli aminokislotalardan bolsa kúkirtli vodorod payda boladi.

Uliwma beloklardiń tarqaliw ónimleri bolǵan aminokislotalardiń tiykarǵi bólegi tezlik penen qan hám toqimalarǵa sorilip ketedi.Aminokislotalardiń belgili bir bólegi tarqaladi.Soǵan qaramastan juwan ishekte ayirim aminokislotalardiń bakteriyalar tásirinde shiriwi nátiyjesinde payda bolǵan záhárli zatlar qanǵa sorilip, organizmdi záhárlewge alip keliwi múmkin. Sol záhárli zatlar toqima hám kletkalarǵa ótip, olardi qábiletsiz qilip keselliklerge ańsat ushirawi hámde organizmdi tezde isten shiǵaradi.Soniń ushin ishek mikroflorasiniń sipat hám muǵdar jaǵinan ózgerip turiwin itibarǵa alip, olardi basqarip turiw shárt.Sebebi ishek mikroflorasi turaqli emes.Olar organizmniń túrine qarap hámde aziqliq penen sút kislotali ashiw processiniń ónimlerin( qatiq, kefir) beriw arqali ózgertip basqariw múmkin.Bular shiritiwshi bakteriyalar jedelligine kúshli keri tásir etiw qásiyetine iye.

Quramali beloklar( proteydler)

Bul beloklar ózleriniń molekulalarina belok zatlarinan basqa belok bolmaǵan qandayda basqa zatlardiń birigip keliwi menen ajiralip turadi.Olardiń belokli emes bólegi prostetik topar dep ataladi.Birigip turiwshi prostetik topardiń jaǵdayina qarap olar hár túrli ataladi.Quramina prostetik topar sipatinda nukleyn kislotalardi birikptirip keliwshi beloklar nukleoproteidler, hár túrli reńli birikpelerdi biriktirip keliwshiler xromoproteydler, fosfor kislotasin biriktirip keletuǵinlari fosfoproteidler, may hám may tárizli zatlardi biriktirip keliwshiler lipoproteidler dep ataladi. Bul beloklardiń barliǵi biologiyaliq jaqtan júdá áhmiyetli.Lekin bulardiń ishinde nuklleoproteidlerdiń áhmiyeti óz aldina

Nukleoproteidler-(latinsha nurleus- yadro degen sózden alinǵan) kletka yadrosi hám protoplazmaniń tiykarǵi bólegin qurap, tiri organizmde júdá áhmiyetli waziypalardi orinlawda (kletkalardiń bóliniw, násillik belgilerdiń násilden- násilge ótiwi hámde beloklar biosintezinde) aktiv qatnasadi.Nukleoproteidler birinshi bolip 1869- jilda Misher degen alim kletka yadrosi quramindaǵi beloklardan ajiratip alǵan.Demek kletka yadrosiniń tiykarǵi massasi sol beloklardan dúzilgen. Soniń ushinda nukleoproteyidlerdi yadroǵa bay bolǵan toqimalardan, bez toqimalarinan, buǵaq bezinen hám talaqtan, spermatazoidlerden, quslardiń yadroli eritrocitlerinen, ashitqi kletkalarinan ajiratip alsa boladi.

Nukleoproteidler tiykarinan siltili tábiyatli beloklardan- nukleyin kislotalari menen bir birine birikken gistonlar hám protaminlerden dúzilgen.Quramina protamin yaki gistonnan basqa globulinler tipindegi basqa ápiwayi beloklar kiretuǵin nukleoproteidler de ushirasadi.

5.6. Nukleyn kislotalar bioximiyasi

Nukleyn kislotalar kletka tirishliginde áhmiyetli bolǵan komponent.Ol yadro, xromosomalar hám viruslar quraminda, belok sintezine tuwridan tuwri qatnasadi.Nukleyn kislotalar kletka quraminda tiykarinan belok penen birge konyugaciyalanǵan quramali- nukleoproteydler formasinda boladi.Nukleyn kislotalar nukleoproteydlerdiń prostetik topari bolip, hár qiyli komponent dúzilgen joqari molekulali birikpeler bolip esaplanadi.Olar gidroliz qilinǵanda bir qansha mononukleotidlerge tarqalip ketedi. Demek nukleyn kislotani polinukleotid, yaġniy bir qansha mononukleotidlerden dúzilgen quramali kompleks birikpe dep qarawimizǵa boladi.

Nukleyn kislotalar molekulasindaǵi pentozaniń túrine qarap eki toparǵa bólinedi: ribonukleyn kislotalar (RNK) hám dezoksiribonukleyn kislotalar(DNK).

DNK hám RNK molekulalari gidrolizlengende tómendegi zatlar payda boladi.Purin tiykarlarinan adenin hám guanin.361 bet

Pirimidin tiykarlariniń bas wakili pirimidin bolip, nukleyn kislotalardiń molekulalarinda pirimidinniń tuwindilarina uracil, citizin hám timin(metil uracil) kiridi. Bulardiń molekulariniıń dúzilisi tómendegishe.

361bet

Nukleyin kislotalardiń molekularina -D-riboza,hám D-dezoksiriboza uglevodlari kiredi.Olardiń dúzilisi tómendegishe:362 bet

Nukleyn kislotalardiń quraminda anorganik kislotalarinan fosfor kislotasi kiredi