6- mavzu: mantiq. Ma’ruza rejasi

Uchinchisini istisno qonuniga binoan, ayni bir buyum yoki hodisa to‘g‘risida aytilgan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ikki fikr, hukmlardan biri hamisha chin bo‘lib, ikkinchisi yolg‘ondir, ularning ikkalasining ham bir vaqtda va ayni bir munosabatda chin bo‘lishi mumkin emas. Demak, bu qonun ikki qarama-qarshi fikr, hukmlardan biri chin, ikkinchisi esa yolg‘on ekanligini tanlab olishni taqozo qilib, uchinchi – o‘rtanchi, oraliq yo‘l, imkoniyatni istisno qiladi. Boshqacha aytganda, uchinchisining bo‘lishi mumkin emas yoki uchinchisi yo‘q, berilmagan. Masalan: Uzoqdan ko‘ringan odam yo erkak, yo ayoldir. Aniq javobingni ayt: sevasanmi, sevmaysanmi? Bu mulohazalar berilgan ikki holatdan faqat bittasini tanlab olishni taqozo etadi, uchinchi yo‘l, holat esa bo‘lishi mumkin emas. Formulasi: A yo V, yo V emas.
Uchinchisini istisno qonuni nozidlik qonunini yanada rivojlantiradi. Agar nozidlik qonuni qarama-qarshi (kontrar) hukmlarga nisbatan amal qilsa, uchinchisini istisno qonuni esa zid (kontradiktor) hukmlarga nisbatan amal qiladi. Shuningdek, nozidlik qonuni haqiqatni aniqlashning ikki qarama-qarshi yo‘lini tan olib, ulardan biri chin, ikkinchisi yolg‘on ekanligini ta’kidlaydi. Uchinchisini istisno qonuni fikrga jiddiy aniqlik kiritib, uchinchi, oraliq, o‘rtancha yo‘lning bo‘lishi mumkin emasligini qayd qiladi. Mantiqning bu qonuni ham to‘g‘ri, izchil, xatosiz tafakkur qilish uchun katta ahamiyatga egadir.
Yetarli asos qonuniga binoan, har qanday chin, haqqoniy fikr, hukm, bilim asoslangan, isbotlangan, dalillangan bo‘lishi, buning uchun esa ular yetarli, to‘liq asoslar, dalillar, fikrlar, argumentlarga ega bo‘lishi lozim. Demak, mulohazalar haqqoniyligini asoslash, isbotlashning yagona vositasi dalillar, asoslar, faktlar va argumentlardir. Asoslanganlik esa to‘g‘ri tafakkurning muhim talabidir. Zotan, asoslangan, isbotlangan fikr to‘g‘ri fikrdir. Asoslanmagan, isbotlanmagan fikr yolg‘on, noilmiy fikr, xurofot, bid’at, bo‘htondir.
Yetarli asos uchun olingan dalillar, faktlar miqdori o‘rganilayotgan ob’ektning tabiati va xarakteriga bog‘liqdir. Ular haddan tashqari ko‘p ham yoki, aksincha, kam ham bo‘lmasligi kerak. Eng muhimi, ular to‘g‘ri, haqiqiy, ob’ektiv, ishonarli bo‘lishi lozim. Asoslar o‘rtasida sabab-oqibat bog‘lanishlari mavjud bo‘lishi kerak. Formulasi: Agar V bo‘lsa, unda uning A asosi ham bor.
Mantiq qonunlari o‘zaro uzviy aloqadorlikda mavjud bo‘ladi.
Fikrlarimiz tuzilishi, qurilishini aniqlash jarayoni formallashtirishdir. Formallashtirish jarayoni tafakkur shakllari va qoidalarini turli ramziy, shartli formulalar, sxemalar va belgilar orqali ifodalashdir. U tafakkurning shakli bilan birgalikda uning mazmunini ham hisobga olishni taqozo qiladi. Shu bois mantiq fanining eng qadimgi va dolzarb sohasi formal mantiq fanidir. Bu fanga antik davrda yunon mutafakkiri Aristotel asos solgan. Mantiq ilmining alohida fan sifatida shakllanishi Arastuning nomi bilan bog‘liqdir. U birinchi bo‘lib mantiq o‘rganadigan masalalar doirasini aniqlab beradi. Arastuninng «Kategoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi Analitika», «Ikkinchi Analitika», «Sofistik raddiyalar haqida», «Topika» nomli asarlari bevosita mantiq masalalariga bag‘ishlangan. Uning «Ritorika», «Poetika» asarlari ham mantiqiy ta’limotining muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. «Metafizika», «Rux haqida» asarlarda esa mantiq masalalari ma’lum darajada bayon qilingan.
Arastu mantiqni «ma’lum bilimlardan noma’lum bilimlarni aniqlovchi», «chin fikrni xato fikrdan ajratuvchi» fan sifatida ta’riflydi. Mantiqning vazifasi chin fikrni, xaqiqatni aniqlashdir, deb ta’kidlaydi.
Mutafakkir xaqiqatning mavjudligini, ob’ektiv harakterini e’tirof etgan xolda, «bilimlarimizning vaqealikka mos kelishi – xaqiqatdir», deb ko‘rsatadi. U haqiqatni aniqlashda ayniyat, nozidlik va uchinchisi istisno qonunlariga amal qilish zarurligini ta’kidlaydi.