6- mavzu: Oqsillar va nuklein kislotalar. I. Darsning maqsadi: a ta’limiy

 
IX.Yangi mavzu bayoni: 
Oqsillar tarkibida C, O, H, N, S tutuvchi yuqori molekular biologik polimerlar 
bo‘lib, ular 20 xil aminokislotalardan tashkil topgan. Ular birinchi darajali biologik 
ahamiyatga ega ekanligi uchun proteinlar (grekcha «protos» - birlamchi, muhim) 
deb ataladi. Tirik organizmlar hayot jarayonlari ko‘p jihatdan oqsil moddalarga va 
ularning biologik funksiyasiga bog‘liq. 
Oqsillar viruslar va barcha tirik organizmlar: bakteriyalar, zamburug‘lar, 
o‘simliklar, hayvonlar tarkibining ajralmas qismi hisoblanadi. Hujayrada yuz 

---

beradigan kimyoviy o‘zgarishlarda oqsillar ishtirok etadi. Oqsillar polimer 
moddalar bo‘lib, ularning monomerlari aminokislotalardir. 
Aminokislotalar.Aminokislotalar kichik molekulali organik birikmalar bo‘lib, 
organik karbon kislotalarning hosilalari hisoblanadi. Tirik organizmlardagi oqsil 
turlarining xilma-xilligi oqsillar tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning turli 
variantlarda kombinatsiyalar hosil qilishi tufayli ta’minlanadi. 
Aminokislotalar molekulasi barcha aminokislotalar uchun bir xil bo‘lgan ikki 
qismdan, aminoguruh (- NH
2
) va karboksil guruh (- COOH) va har bir aminokislota 
uchun o‘ziga xos bo‘lgan qism- radikaldan iborat. O‘simliklar va ko‘pchilik 
mikrooganizmlar hujayralaridagi oqsillar tarkibiga kiruvchi barcha aminokislotalar 
tabiatda uchraydigan boshqa mod- dalardan sintezlanadi. Biroq bu xususiyat odam 
va hayvonlarda (ayrim xivchinlilardan tashqari) mavjud emas. Odam va hayvon 
organizmida boshqa organik moddalardan sintezlanadigan aminokislotalar 
almashinadigan aminokislotalar deyiladi. 
Oqsillarning tuzilishi. Oqsillar tarkibida aminokislotalar o‘zaro peptid bog‘ hosil 
qilib birikadi (2-rasm). Shuning uchun oqsillar polipeptidlar deb ham 
yuritiladi.Bunda qo‘shni aminokislotalarning birikishidan bir molekula suv ajraladi. 
Aminokislotalarning o‘rtacha molekular massasi 138 ga, oqsiltarkibidagi 
aminokislota qoldig‘ining o‘rtacha molekular massasi 120 ga tengdeb olish mumkin