6-bob polimerlarning suyuq fazali tizimlari

sh
) bo„yicha ularning qoshiluvchligi aniqlangan. Jumladan, 
mexanik yo„qotish tangens burchagining (tg

) haroratga bog„liqlik (T) 
grafigida polimer komponentlar shishalanish haroratlarini ifodalovchi 
maksimumlar vujudga kelishi kuzatilgan (6.6.2-rasm). Agar polimerlar 
qo„shilmovchan bo„lsa, unda har bir polimer uchun tavsifli shishalanish 
haroratilarida (T
sh1 
va T
sh2
) maksimumlar namoyon bo„ladi.
Agar polimerlar qo„shiluvchan bo„lsa, unda yagona shishalanish 
harorati (T
sh
*) mavjud bo„ladi va uning maksimumi polimerlar nisbati 
o„zgarishi bilan harorat (T) o„qi boylab siljiydi. Agarda, aralashma bitta 
shishalanish harorati (T
sh
*) bilan tavsiflansada, maksimumi polimerlar 
6.6.1-rasm. Bir polimer eritmasini 
(P
1
) ikkinchiga (P
2
) turli nisbatlarda 
aralashtirib olingan plyonkalarning 
optik zichliklarini (D) o„zgarishi: 
1 – qo„shilmaydigan polimerlar; 
2 – qo„shiladigan polimerlar. 

---

127 
nisbati o„zgarishi bilan siljimasa, aralashma qo„shilmovchan hisoblanadi. 
Polimer-polimer tizimda fazaviy muvozanat. Har qanday aralashma 
tizim komponentlarining tabiatiga bog„liq ravishda fazaviy muvozanatga 
intiladi. Polimerlar aralashmasi umumiy erituvchi asosida hosil qilinsa, 
bunday uch komponentli tizim uchun fazaviy diagramma “erituvchi (E
1
) – 
polimer (P
1
) – polimer (P
3
)” tomonlardan iborat uch burchakli bog„lanish 
diagrammasi ko„rinishida ifodalanadi (6.6.3-rasm). 
Erituvchi konsentratsiyasini maksimal (yoki polimerni minimal 
konsentratsiyasi) miqdori qatlamlarga ajralish fazaviy chegarasi deyiladi. 
Bunga binoan Flori-Xaggins va Skott tomonidan tavsiya etilgan eritmalar 
nazariyasi asosida 2 va 3 komponentali tizimlarda kritik parametrlarni 
o„zaro ta„sirlashini (

23
) inobatga oladigan tenglama tavsiya etilgan: 

23
 = 0,5 (m
2
-0,5
 + m
3
-0,5
) (6.6.1) 
bu yerda m
2
va  m
3
– komponentlarning polimerlanish darajasi. 
Ushbu tenglama asosida quyidagilar aniqlangan: 
- ikkita quyi molekulyar suyuqliklar uchun m
2
 = m
3
 = 1; 

23
= 2; 
- polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklardagi eritmasi uchun
m
2
 =1; m
3
 =

; 

23
 = 0,5; 
- ikkita polimerlar aralashmalari uchun m
2
 = m
3
 = 

; 

23
= 0; 
6.6.2-rasm. Mexanik yo„qotish 
tangens burchagini (tg

) 
haroratga (T) bog„liqlik grafigi: 
T
sh1
va T
sh2
- qo„shilmovchan 
polimerlarning shishalanish 
harorotlaridagi maksimumlari;
T
sh
* - qo„shiluvchan polimerlar 
shishalanish harorati maksimumi 
6.6.3-rasm. Uch komponentli 
“erituvchi (E
1
)-polimer (P
2
)-
polimer (P
3
)” tizimning holat 
diagrammasi: 
A – gomogen aralashma sohasi; 
B – qatlamga ajralish sohasi; 
C – qatlamga ajralish chegarasi.

---

128 
Bularni inobatga olgan holga uch komponentli tizim uchun uchda o„zaro 
ta‟sirlashish parametrlari tavsiya etilgan: 
- erituvchi 1 va polimer 2 orasidagi ta‟sirlashish

12
; 
- erituvchi 1 va polimer 3 orasidagi ta‟sirlashish

13
; 
- polimer 2 va polimer 3 orasidagi ta‟sirlashish

23.
 
Bundan, shuni ta‟kidlash joizki, ikkita qo„shiluvchan polimerlar o„rtasidagi 

12
; - 

13 
farq mavjud bo„lganda aralashmada qatlamlarga ajralish 
kuzatilishi mumkin. Bu holat hamma vaqt ham polimerlarning 
qo„shilmovchanligini anglatmaydi. Shuningdek, polimerlarni suyuqliklar 
bilan aralashtirishda yoki suyuqliklarni o„zaro bir-biri bilan aralashtirishda, 
odatda, umumiy hajmning kichrayishi yoki kattalashishi kuzatiladi. Bu 
komponentlarning yaxshi yoki yomon aralashishini ifodalamaydi. 
Polimer komplekslar. Polimerlarni aralashmalarda o„zaro ta‟sirlashib 
biri ikkinchisi selektiv tarzda tanlab yoki tutib olishi hamda umumiy 
tuzilish hosil qilishi natijasida komplekslar shakllantirishi mumkin. 
Bunday jarayonlar polielektolitlar asosidagi aralashmalarda pH o„zgarishi 
bilan amalga oshishi shubhasizdir. Polielektrolitlararo kooperativ 
reaksiyalar, ya‟ni bir paytning o„zida deyarli barcha bir xil ionogenlar 
ta‟sirlashishlari natijasida keladigan mahsulotlaridan biri dastlabki polimer 
komponentlarning stexiometrik nisbatlariga bog„liq tarzda shakllangan 
polielektrolitlarni tuzli komplekslari bo„lsa, ikkinchisi esa poliionlarning 
ionogen guruhlari o„zaro to„silgan va erimaydigan yuqori darajada reaksiya 
jarayoni tugagan tizimdir.
Polielektrolitlararo 
reaksiyalarda 
o„zgarishlar 
darajasini 
(

) 
aralashmadagi ixtiyoriy komponentning funksional guruhlarining umumiy 
konsentratsiyasiga (C
o
) nisbatan tuz bog„lari bilan birikkan funksional 
guruhlar (C
k
) ulushi sifatida aniqlash mumkin, ya‟ni 

= C
k
/C
o
. Kuchsiz 
polikislota va poliasos tuzi aralashmasini potensiometrik titrlash orqali 
ma‟lum bir pH muhitida 

ning miqdorini quyidagi formula bo„yicha 
hisoblash mumkin: 
 C
k
 =  

 C
o
. = g
NaOH
/V
o
 + [H
+
] – [H
+
]
PK
(6.6.2) 
bu yerda g
NaOH
– titrlangan ishqor miqdori, ekv; V
o
– reaksiyon aralashma 
hajmi, l; [H
+
]– protionlar konsentratsiyasi, mol/l; [H
+
]
PK
– polikislota bilan 
ta‟sirlashmagan protonlar konsentratsiyasi, mol/l. Hisoblashlarda [H
+
]
PK
= 
(K
tavs.PK 
C
o
)
0,5
kabi aniqlanishi mumkin, bunda K
tavs.PK
– polikislota 
dissotsiyasini tavsifli doimiysidir. 
Shuningdik, kuchsiz poliasos va polikislota tuzi o„rtasida ishqoriy 
muhitda ro„y beradigan reaksiyasi uchun 

miqdorini quyidagi formula 

---

129 
bo„yicha hisoblash mumkin: 
 C
k
 =  

 C
o
. = g
HCl
/V
o
 + [OH
-
] – [OH
-
]
PO
(6.6.3) 
bu yerda g
HCl
- titrlangan kislota miqdori, ekv; [OH
-
] - gidroksil ionlar 
konsentratsiyasi, mol/l; [OH
-
]
PO
- poliasos bilan ta‟sirlashmagan gidroksil 
ionlar konsentratsiyasi, mol/l. Hisoblashlarda [OH
-
]
PK
= (K

.
C
o
K
tavs.PO
)
0,5
ifoda yordamida aniqlanishi mumkin, bunda K

. 
- erituvchining ion 
ko„paytiruvchisi va K
tavs.PO
- poliasos dissotsiyasini tavsifli doimiysidir. 
6.6.4-rasmda pH muhitini 

miqdoriga bog„liqligi grafigi keltirilgan, 
unda polielektrolitlar o„rtasidagi reaksiya pH ning tor intervalida amalga 
oshishi va kooperativ jarayon natijasida polimer kompeleks hosil bo„lishi 
ifodalangan.
 
Polimerlarni aralashmada komplekslari shakllanadigan kooperativ 
reaksiyalar, 
odatda, 
makromolekulylararo 
ion, 
metal, 
vodorod, 
koordinatsiyon kabi kuchsiz bog„lar hisobiga amalga oshadi. Masalan, 
polimetakril kislota (PMAK) va polietilenoksid (PEO) asosida polimer-
polimer kompleks quyidagicha ifodalanadi: