6. bozor iqtisodiyotiga muxolif-sotsialistik yo‘nalish

Kapital nazariyasi. K.Marks kapitalizm, bozor iqtisodiy munosabatlarini o‘rganishda e’tiborini kapital nazariyasiga qaratadi. U allaqachon "kapital" toifasini ta’riflashda uning mohiyatini ishchini "ekspluatatsiya qilish vositalari" va ishchi kuchi ustidan hokimiyatni o‘rnatish bilan taqqoslagan.
Klassik siyosiy iqtisod uchun har qanday mehnat vositasini jismoniy kapital bilan tenglashtirish xosdir. Marks bu yondashuvni noto‘g‘ri deb hisobladi va "kapital" atamasini "o‘z-o‘zidan o‘sib boruvchi qiymat" deb tavsifladi. Marks kapitalni ma’lum bir mulk turi bilan belgilamagan. U ijtimoiy munosabatlar majmuasining ahamiyatini ta’kidlab, uni qiymatning “o‘z-o‘zidan o‘sishi”ning zaruriy sharti deb hisobladi.
“Kapital buyum emas, balki jamiyatning ma’lum tarixiy formatsiyasiga mansub bo‘lgan, biror buyumda namoyon bo‘ladigan va bu buyumga o‘ziga xos ijtimoiy xususiyat beradigan aniq, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatidir. Kapital shunchaki moddiy va ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish vositalarining yig‘indisi emas. Kapital- bu kapitalga aylantirilgan ishlab chiqarish vositalari bo‘lib, ular oltin yoki kumushning o‘zi pul bo‘lgani kabi o‘z-o‘zidan kapital bo‘ladi.”
Marksning fikricha, faqat mehnat qurollari egalari ishchi kuchi egalari bilan bevosita yoki bilvosita iqtisodiy munosabatlarga kirishganda mehnat quroli kapitalga aylanishi mumkin. Misol uchun, metall kesish mashinasi o‘z-o‘zidan egasiga hech qanday yangi qiymat keltirmaydi. Mashinaning egasi tomonidan shaxsan foydalanish mashinani kapitalga aylantirmaydi. Mashina faqat ishchi yollagandan yoki mashinani ijaraga olgandan so‘ng "kapital" bo‘ladi, chunki faqat bu holatda amortizatsiyadan ortiqcha olingan qiymat to‘langan ish haqi va mashina egasining foydasiga bo‘linadi. Kapital ishlab chiqarish vositalari va yashash vositalari egasi bozorda o‘z ish kuchining sotuvchisi sifatida erkin ishchi topsagina vujudga keladi.
K.Marksning kapital nazariyasidagi yangilik elementlaridan biri kapitalning organik tuzilishi tushunchasining kiritishi, ya’ni doimiy (c) va o‘zgaruvchan (v) kapital o‘rtasidagi nisbat(c / v) deb atash mumkin. Aynan shu tushuncha orqali olim keyinchalik qo‘shimcha qiymat (m) va o‘zgaruvchan kapital(v) o‘rtasidagi nisbat (m / v) sifatida belgilangan ekspluatatsiya me’yoriga o‘tadi. Kapitalni doimiy va o‘zgaruvchanga (Smit va Rikardo singari doimiy va aylanmaga emas) ajratar ekan, K.Marks kapitalning o‘zi tomonidan ajratilgan qismlari harakatining o‘ziga xos xususiyatlarini ham, kapitalning ushbu qismlarini har birini mahsulot qiymatidagi qo‘shimcha qiymatga ta’sirining o‘ziga xos xususiyatlarini ham nazarda tutadi.
Xususan, kapitalning doiraviy aylanishi haqida so‘z borganda, doimiy kapital o‘z qiymatini yaratilgan mahsulotga qismlarga bo‘lib o‘tkazadi, o‘zgaruvchan kapital esa butunlay, ya’ni har bir ishlab chiqarish siklida keyin qoplanadi. Bu yerda farq shundaki, asosiysi kapital, aylanma kapitaldan farqli o‘laroq, mashina va uskunalarda yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyoda mujassamlanishi mumkin va u qo‘shimcha qiymat yaratmaydi. K.Marksning fikricha,korxonada yoki iqtisodiyot tarmog‘ida o‘zgaruvchan kapital va mehnatning ulushi qancha ko‘p bo‘lsa, qo‘shimcha qiymatning ulushi shunchalik ko‘p bo‘ladi. Kapitalning organik tuzilishida doimiy kapitalni, ya’ni korxona yoki tarmoqni mexanizatsiyalash darajasi va mashina va uskunalar bilan qurollanganlik darajasi yuqori bo‘lsa qo‘shimcha qiymat kam bo‘ladi.
Bu ziddiyat, olim tomonidan qo‘shimcha qiymat me’yori va foyda me’yori tushunchalarni farqlash zarurligini taklif etganda o‘z yechimini topadi. Qo‘shimcha qiymat me’yori qo‘shimcha qiymatning (m) o‘zgaruvchan kapitalga (v) nisbati (m/ v) orqali hisoblanadi. Foyda me’yori esa (chunki biz qo‘shimcha qiymatnining "tashqi shakli" haqida gap boradi) qo‘shimcha qiymatning(m) doimiy va o‘zgaruvchan kapital yig‘indisidan iborat (c + v) umumiy kapitalga nisbati orqali hisoblanadi.
K. Marks fikricha, kapitalning organik tuzilishini o‘zgarishi natijasida kapitalning jamg‘arilishi tufayli umumiy kapitaldagi o‘zgaruvchan kapital ulushining kamayishiga qarab o‘zgarishi bilan bog‘liq.
Marksning fikriga ko‘ra, kapitalning jamg‘arilishi, raqobat kurashida firma va kompaniyalar ko‘lamining oshishi, ya’ni kapitalning "to‘planuvi va markazlashuvi" natijasidir. Kapitalning jamg‘arilishi bu bir vaqtning o‘zida "sanoat zaxira armiyasi"ning ko‘payishi yoki boshqacha aytganda, ishsizlik va "rasmiy qashshoqlik" ning mutlaq ko‘lamining oshishi bilan birga keladi. K.Marks kapital jamg‘arishning bunday xususiyatini “kapitalistik jamg‘arishning mutlaq, umumiy qonuni” deb atagan.