6-ma’ruza: O’lchamlar, og’ishlar va joizlik. Joizlik maydoni Reja

---

6-ma’ruza: O’lchamlar, og’ishlar va joizlik. 
Joizlik maydoni 
 
Reja: 
1. O’lchamlar. 
2. Og’ish va og’ish turlari. 
3. Joizlik va joizlik maydoni. 
Tayanch so‘z va iboralar: O’lcham, nominal, xaqiqiy, chegaraviy
o’lchamlar, yuqori va quyi og’ish, joizlik, joizlik maydoni 
6.1. 
O’lchamlar. 
Asosiy atama va ta'riflar O'zbekiston Respublikasi standartiga binoan joriy 
qilingan. O'lcham - chiziqli kattalik (diametr, uzunlik va hokazo)ning tanlangan 
o'lcham birliklaridagi sonli qiymati. Masalan, 5 km; 10 m; 25 dm; 4 sm; 17 mm; 
30 mkm va hokazo. 
Nominal o'lcham - chekka o'lchamlarni aniqlash va og'ishlarning boshi 
bo'lib xizmat qiladigan joiz qiymatlari ko'rsatilmagan o'lcham. Biror birikmani 
tashkil qilgan detallar uchun nominal o'lcham umumiy, ya'ni bitta bo'ladi. Nominal 
o'lchamlar mustahkamlik va bikrlik hisoblari, geometrik shakllari turg'unligi va 
buyumlar konstruksiyalari uning ishlovbopligiga asoslanib topiladi. 
Tayyorlama, detal kesuvchi va o'lchash asboblari, shtamp, moslama-
larsonini kamaytirish hamda texnologik jarayonlarning namunaviylashtirilishini 
osonlashtirish uchun o'lchamlarning hisoblangan qiymatlari standartda ko'rsatilgan 
qiymatlarga binoan yaxlitlanadi (odatda, kattaytirish tomonga). Normal chiziqli 
o'lchamlar (diametr, uzunlik, balandlik va h.k.) qatorlari afzal sonlar qatorlari 
asosida, lekin ularning qiymatlari bir oz yaxlitlab tuzilgan. Operatsiyalararo 
texnologik o'lchamlar, boshqa qabul qilingan o'lchamlarga bog'liq birliklar hamda 
konkret detallarning standart orqali me'yorlangan o'lchamlari (masalan, rezbani 
o'rta diametri) bu qatoiiardagi qiymatlarga mos bo'lmasligi mumkin. 
Haqiqiy o'lcham - joiz xatolik bilan o'lchash natijasida aniqlangan o'lcham. 
Detalni mutlaq aniq, kerak bo'lgan o'lchamlari bo'yicha tayyorlash va xatosiz 
o'lchashning iloji yo'q. Ishlab turgan mashinadagi detaining o'lchamlari yeyilish, 
elastik, harorat ta'sirida, qoldiq deformatsiyaga uchrashi va boshqa sabablar tufayli 
statik holatda yoki yig'ish jarayonida aniqlangan qiymatdan farqlanadi.