6-mavzu. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning o’rni

Sanoat-ishlab chiqarish zonalari: 
■ari: 
a) «nuqtali» 
1 — 2 
gacha 
Yo’q 
Bojxona 
imtiyozlari 
Braziliya, Meksika, Puerto-
Riko, Filippin, Karib havzasi 
b) sanoat park- 
lari 
0,1 - 0,5 
1 20 
Majburiy emas 
Bojxona 
imtiyozlari 
Janubi-Sharqiy Osiyo, 
Meksika 
Savdo-ishlab 
chiqarish 
1 -4 
Majburiy 
Bojxona 
imtiyozlari 
AQSh 

---

Kichik biznes 
zonalari 
0,01 - 3 
Yo’q 
Moliyaviy, 
soliq im-
tiyozlari 
Hindiston, Yaqin Sharq, 
Argentina, Frantsiya 
Ilmiy-texnologik
(ilmiy-ishlab 
chiqarish) 
2-20 
Majburiy emas 
Soliq
imtiyozlari 
Janubi-Sharqiy Osiyoning 
yangi industrial mamla-katlari 
Offshor moliya 
markazlari 
0,05-0,1 
Yo’q 
Soliq im- 
tiyozlari 
Karib havzasi, Gonkong, 
Singapur 
Kompleks: 
a) maxsus
iqtisodiy 
16 - 330 
Majburiy 
Soliq, 
bojxona, 
moliya 
Xitoy 
b) “Maxsus” 
zonasiga o’x-
shash alohida 
rejimga ega 
hududlar 
80 dan 
yuqori 
Hudud qismlari 
uchun 
majburiy 
Soliq, 
bojxona, 
moliya 
Braziliya («Manaus»), 
Argentina («Olovli er») 
v) alohida iq-
tisodiy zonalar 
Ma’muriy-
hududiy 
tuzilmalar 
doirasida 
(shahar, tu-
man) 
Alohida zonada 
joylashgan 
kichik (lokal) 
hududlar uchui 
majburiy 
Soliq, 
bojxona, 
moliya 
Rossiya (Kaliningrad viloyati) 
*Ma’muriy imtiyozlar barcha turdagi zonalar uchun bazaviy hisoblanadi. 
MIZda asosan bojxona, soliq va moliyaviy faoliyat bilan bog’liq imtiyozlar 
qo’llaniladi. MIZ hajmi jihatdan o’rtacha 0,01 kv. km. dan 330 kv. km. gacha 
bo’lgan hududlarni qamrab olishi mumkin.
MIZlar faoliyat yuritayotgan 123 ta mamlakatlar orasida eng ko’pi AQShga 
to’g’ri keladi. AQShda MIZlarning soni 240 tadan oshadi
15
. AQShda MIZlar 1930 
yillarda tashkil qilina boshlagan. U «Tashqi savdo hududlari to’g’risida»gi (1934 y.) 
Qonun bilan birgalikda, tashqi iqtisodiy faoliyatni jadallashtirish va ishsizlik 
darajasini pasaytirish maqsadida tashkil qilingan.
MIZlar Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Frantsiyada va mintaqaning 
boshqa mamlakatlarida ham MIZlar tashkil qilingan bo’lib, ular muvaffaqiyat bilan 
faoliyat yuritayapti. U yerda, ko’proq, turli xildagi erkin savdo hududlari, ilmiy 
parklar va ofshor markazlari tarqalgan.
Markaziy va Sharqiy Evropa hamda Xitoy mamlakatlarida 1980-yillarda 
MIZlar xorij kapitalini va texnologiyasini jalb qilish, tashqi iqtisodiy aloqalarni 
15
 http://ivr.nm.ru/2001/rus/p0107/p010703.htm Е.Неклюдова. СЭЗ. 

---

kengaytirish maqsadlarida tashkil qilina boshladi. Markaziy va Sharqiy Evropa 
mamlakatlarida, asosan, mahsulot-omborxona va eksport-ishlab chiqarish hududlari 
tashkil qilingan va ularga soliq hamda bojxona imtiyozlari berilgan.
Rossiyada MIZlar 1980-yillar oxiri 1990-yillar o’rtalariga kelib tashkil qilina 
boshlandi. Biroq, Rossiyada tashkil qilingan barcha MIZlar ham vaqt o’tishi bilan 
tajribalarga dosh berolmadi. Bunga ularga (MIZga) nisbatan mamlakat siyosatining 
munosabati ham ta’sir ko’rsatgan. Ular ichida muvaffaqiyat qozonganlardan 
Primorya o’lkasining «Naxodka» MIZ va Kaliningrad viloyatidagi maxsus iqtisodiy 
hududlarni aytish mumkin.
Shunday qilib, dunyodagi MIZlar soni doimiy ravishda ortib bormoqda, ularni 
tashkil qilishdagi geografik chegaralari kengayib, ularning shakli o’zgarib 
bormoqda, tashqi savdo hududlaridan eksport-ishlab chiqarish va kompleks 
hududlarga aylanishi kuchayib bormoqda. Xo’jalik faoliyati mohiyati tovar 
ayriboshlashdan tovar ishlab chiqarish tomon boradi, xizmat ko’rsatishning oddiy 
turlaridan ilmiy darajada murakkab bo’lgan turlariga o’zgarib boradi. 
Yuqoridagilarga muvofiq, shuni xulosa qilish mumkinki, MIZlar milliy 
iqtisodiyotning jahon xo’jaligi bilan integratsiyalashuvida muhim omilga aylandi.
MIZni tashkil qilish, uning tashkilotchilari tomonidan ochiq iqtisodiyot 
tamoyillarini amalga oshiruvchi muhim bo’g’in sifatida qaraladi. MIZda iqtisodiyot 
tashqi dunyo bilan yuqori darajada aloqada bo’lish imkoniga ega, bojxona, soliq va 
investitsiya rejimlari ichki hamda tashqi investitsiyalar uchun ijobiydir.
Maxsus iqtisodiy zonalarni tashkil qilish va ularni rivojlantirish aniq bir dolzarb 
muammoga ega bo’lgan iqtisodiy masalani echishga, strategik dastur va loyihalarni 
amalga oshirishga qaratilgan bo’ladi.
O’z hududida MIZni tashkil qilayotgan davlat uchun, MIZlar pirovard maqsad 
hisoblanmaydi. Ko’pgina hollarda, MIZlar mamlakat milliy iqtisodiyoti 
rivojlanishining umumiy strategiyasiga qo’shilib ketadi. MIZni tashkil qilishdan 
umumiy maqsad ommaviy ahamiyatga ega bo’lgan makroiqtisodiy masalalarning 
echimiga qaratilgan bo’ladi. Xususan: 
– iqtisodiy o’sish darajasini tezlashtirish; 

---

– sanoatni yangilash va zamonaviylashtirish; 
– ichki bozorni yuqori sifatli mahsulotlar va xizmatlar bilan to’yintirish.
Biroq, bu maqsadlarga to’g’ridan-to’g’ri erishish har doim ham amalga 
oshmaydi. Dunyo amaliyoti ko’rsatishicha, MIZlar bu masalani, xalqaro bozorga 
mahsulot va xizmatlarni chiqarish orqali valyuta kirib kelishining ko’payishi 
hisobiga hal qilish imkonini beradi. Huddi mana shu vaqtning o’zida MIZlar, qabul 
qilayotgan mamlakatlar uchun ham bir qancha masalalarni hal qiladi: mamlakatga 
xorij hamda mahalliy kapitalni va zamonaviy texnologiyalarni jalb qiladi, sanoat va 
xizmat ko’rsatish sohalarida ish bilan bandlik darajasini oshiradi, boshqaruv hamda 
marketing tizimida etakchi malakaga ega bo’lish imkonini beradi, zamonaviy 
infratuzilmani yaratadi. 
Shuni ham unutmaslik kerakki, har qanday MIZ doimiy rivojlanishda bo’ladi. 
Bir turdagi iqtisodiy hudud boshqa turdagi hududga aylanishi mumkin, albatta, u 
rivojlanishning yuqori bosqichida bo’ladi, bu, o’z navbatida, MIZ oldida turgan 
maqsadlarning o’zgarishiga va yanada murakkablashishiga olib keladi.
MIZ maqsadi uni tashkil qilayotgan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish darajasiga, xalq xo’jaligining strategik rejasiga va boshqalarga bog’liq 
bo’ladi. Shuning uchun ham MIZni tashkil qilish sabablari va maqsadlari alohida 
hollarda bir-biridan farqlanadi.
Yuqorida aytib o’tilgan maqsad va sabablardan tashqari, MIZni tashkil qilishda 
yana uch asosiy masalaga e’tibor qaratiladi: 
– ishlab chiqarish eksportini oshirish va natijada valyuta kirib kelishini 
ta’minlash; 
– ish bilan bandlik ko’rsatkichini oshirish; 
– hududni xo’jalikda yangi usul va texnologiyalarni qo’llash bo’yicha 
poligonga aylantirish va milliy xo’jalikning o’sishiga erishish. 
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida MIZlarni tuzish maqsadlari, ko’p jihatdan, 
rivojlanayotgan mamlakatlarnikiga o’xshashdir. Masalan, Rossiyada MIZlarning 
tuzilishi quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: 
– mamlakat iqtisodiyotiga xorij kapitalini jalb etish; 

---

– tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish uchun bozor tizimini shakllantirish; 
– eksport saloxiyatini rivojlantirish va valyuta tushumlarini ko’paytirish; 
– ham xorij, ham milliy ilmiy echimlarni va «nou-xau»larni joriy qilish 
hisobiga ilmiy-texnika taraqqiyotini jadal tatbiq etishni ta’minlash; 
– hudud miqyosida yangi xo’jalik yuritish usullarini sinab ko’rish. 
MIZlarning tuzilishi, faoliyat yuritishi va rivojlantirilishining huquqiy asosi bu 
huquqiy aktlar bo’lib, ularda quyidagilar aniqlanadi: hududning maqsadi, vazifalari 
va boshqarish tartibi; xorij va milliy kapitalga beriladigan turli imtiyozlar; xorijiy 
investitsiyalarni boshqarish; tashqi savdo va bojxona; oltin valyuta zaxiralari 
boshqaruvi va kreditlar; arbitraj va da’volarning ko’rilish tartibi.