6-mavzu. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning o’rni

 
6.4. Maxsus iqtisodiy zonalarning investitsiyalarni jalb etishdagi 
ahamiyati. Maxsus iqtisodiy zonalarning turlari va ularga jalb etilgan 
investitsiyalarga nisbatan turli imtiyoz va rag‘batlarning qo’llanilishi. 
MIZni rivojlanishining muhim sharti bu investorlar uchun bo’lgan 
imtiyozlardir. Chunki ular kapital qo’yishdan avval ularga berilayotgan imtiyozlarni 
obdon sinchkovlik bilan o’rganadilar. Bu o’rinda soliq imtiyozlari muhim o’rin 
tutadi. Soliq imtiyozlari – eng keng tarqalgan usul bo’lib, u kapitalning jamlanishiga, 
ishlab chiqarishning zamonaviy sohalarining rivojlanishiga, milliy iqtisodiyotda 
progressiv o’zgarishlarga erishishga yordam beradi. Davlat soliq imtiyozlari berish 
orqali ham mahalliy, ham xorij kapitali investitsiyasini rag’batlantiradi. Bunda yangi 
qayta ishlash sohalari, qoloq va olis hududlar, yangi texnika va texnologiyalarning 
qo’llanilishi, sermashaqat va ilm-fanga asoslangan ishlab chiqarishlarni 
rivojlantirish ta’minlanadi. Lekin, shuni ta’kidlab o’tish kerakki, MIZlar uchun 
beriladigan imtiyozlar tizimi natijasida davlat zarar ko’rmaydi. Aksincha, bu ilmiy-
texnik salohiyatni o’stirish, yangi boshqaruv usullarini va tadbirkorlik shakllarni 
joriy etish, xizmat ko’rsatishning jahon standartlariga o’tish uchun to’lanadigan 
haqdir.
Har bir mamlakat yoki uning u yoki bu hududi MIZlar tashkil etish jarayonida 
o’zining imtiyoz va rag’batlantiruvchi omillarini tanlaydi. Tajribalar ko’rsatishicha, 

---

hududlarda o’rnatiladigan imtiyozlar tizimi turlicha bo’lib, uning hududida amalga 
oshirilayotgan dastur va loyihalarga bog’liq. Shu bilan birga, turli xildagi 
MIZlarning umumiy sifatlari mavjuddir: anchayin qulay investitsiya sharoitlari, 
tashqi savdo, soliq, moliya va boshqaruv imtiyozlari.
Maqsad va joylanishidan kelib chiqqan holda, MIZlar hududi o’lcham jihatdan 
turlicha bo’lishi mumkin – 1,5 km
2
dan (Sheremetevo, Rossiya) to 3,6 mln km
2 
gacha (Manaus, Braziliya). Ayrim hollarda, MIZlarni hali ishlab chiqarish va 
ijtimoiy infratuzilma hamda rivojlangan sanoatga ega bo’lmagan yangi xo’jalik 
hududlarida tashkil etish ham maqsadga muvofiq bo’ladi. MIZlarni yangi xo’jalik 
o’zlashtirish hududlarida tashkil etish uzoq muddatli muhim davlat dasturlarini 
amalga oshirish imkoniyatini beradi (mineral xom ashyo bazasini mustahkamlash, 
mashinasozlik kompleksini yaratish va h.k.). Mana shunday hududiy siyosatni 
Argentina, Braziliya, Indoneziya, Xitoy, Meksika, Chili va boshqa mamlakatlar olib 
bormoqda. 
Har xil mamlakat hududidagi imtiyozlar va rag’balantirish omillari bir-biridan 
farqlanadi, ammo, ular mohiyatan bir-biriga o’xshaydi. MIZni tashkil qilish 
natijasida paydo bo’lgan tajriba shuni ko’rsatadiki, ularning har biri uchun o’ziga 
mos keluvchi imtiyozlar va rag’batlantiruvchi omillar mavjud. Iqtisodiy 
adabiyotlarda imtiyozlarni to’rtta asosiy guruhga bo’lib ko’rsatishadi: 
1. Bojxona (tashqi savdo) imtiyozlari bo’lib, MIZ maydonida maxsus bojxona 
tartibini (eksport-import bojini kamaytirish yoki yo’q qilish) joriy etish va tashqi 
savdo operatsiyalarining soddalashtirilgan tartibini qo’llash.
2. Soliq imtiyozlari tadbirkorlarning belgilangan yo’nalishdagi faoliyati va aniq 
belgilangan ishlab chiqarish turlari bilan bog’liq soliq rag’batlantiruvi me’yorlarini 
o’z ichiga oladi. Bu imtiyozlar soliq ta’tillarini (besh yildan yigirma yilgacha), QQS 
solig’ini to’lashdan ozod etish, mahalliy soliqlardan ozod etish, foyda, ko’chmas 
mulk, mulk soliqlari, xorijlik xodimlarning daromadlaridan olinadigan soliqlar, 
foydani xorijga o’tkazishga to’lanadigan soliqlardan to’la yoki qisman ozod 
etilishini o’z ichiga oladi. Ayrim hollarda, xorijiy investorlar uchun boshqa 
imtiyozlar ham ko’zda tutiladi, masalan, investitsiya ssudalari va investitsiya 

---

dotatsiyalari. Investitsiya ssudalari asosiy fondlarga nisbatan daromad solig’idan 
qo’shimcha chegirmalar (10-50 %)dan iborat bo’lib, imtiyozli davr tugagandan 
keyin tatbiq qilinadi. Investitsiya dotatsiyasi yangi investorlarga qaytarib olmaslik 
sharti bilan beriladigan pul subsidiyalaridir. Bu subsidiyalar kapital qo’yilmalar 
hajmiga bog’liq bo’lib, odatda, moliyaviy imkoniyatlari chegaralangan va past 
rentabelli korxonalarga beriladi.
3. Moliyaviy imtiyozlar o’z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi. 
Masalan, kommunal xizmatlarga pastroq tariflar, er uchastkalari va ishlab chiqarish 
quvvatlaridan foydalanishda ijara haqidan chegirma, imtiyozli kreditlar va hokazo. 
Bundan tashqari, ko’pgina MIZlar muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatayotgan 
mamlakatlarda faqatgina erning imtiyozli ijarasi emas, balki, xorijliklarga erkin 
sotilishi ham qo’llaniladi. Xorijliklar tomonidan bu qabul qiluvchi tomonning jiddiy 
qiziqishining namunasi sifatida qabul qilinadi. Bu xorij investorlari uchun muhim 
imtiyoz sifatida qaraladi.
4. Ma’muriy imtiyozlar hududi ma’muriyati tomonidan korxonalarni 
ro’yxatdan o’tkazish, xorij fuqarolarining kirib-chiqish tartibini soddalashtirish va 
korxonalarga turli xil xizmatlarni ko’rsatish maqsadida berildi. Maxsus iqtisodiy 
hududlar tuzilgan ko’pchilik mamlakatlarda investorlarga «bir joyda» yoki «24 soat 
mobaynida» xizmat ko’rsatish turlari joriy etilgan bo’lib, bunda ruxsatnoma va 
litsenziyalar berish masalalari bir joyning o’zida tez hal qilinadi. Yuqorida 
ko’rsatilgan imtiyozlar u yoki bu MIZning faoliyat sharoitlaridan kelib chiqqan 
holda turli kombinatsiyalarda qo’llaniladi. Shu bilan birga, har bir tur hududga mos 
keluvchi imtiyoz va rag’batlarning standart jamlamasi ham mavjud.
MIZlarda qo’llaniladigan imtiyozlar har doim ham mamlakatga xorij 
investitsiyalarini kiritishni rag’batlantiruvchi asosiy omil bo’lib xizmat qilmaydi. 
Unga nisbatan muhimroq omillar bo’lib, siyosiy barqarorlik, investitsiya kafolatlari, 
infratuzilma sifati, ishchi kuchining malakasi, ma’muriy jarayonlarning soddaligi va 
boshqalar xizmat qiladi. Shu bilan birga, boshqa barcha sharoitlar teng bo’lganda 
birinchi o’ringa taklif etilayotgan imtiyozlar va rag’batlar chiqadi.