6-mavzu: Mikroevolutsiya

 A- tovuqlar va B- yapon ho‘rozidagi irsiy o‘zgaruvchanlik 
Geterozigota holatdagi retsessiv mutatsiyalar tur ichidagi irsiy 
o‘zgaruvchanlik manbai hisoblanadi. Xromosoma mutatsiyasi uning qayta 
tiklanishi - abberratsiyasi tufayli vujudga keladi. Xromosomalar ichidagi va 
xromosomalararo abberratsiyalarning sabablari xilma-xildir. Xromosoma 
mutatsiyalari har bir organizm genomining bir butunligi turg‘un bo‘lmay, 
nisbiyligini isbotlaydi. Agar alohida genlar murakkab fenotipik belgilar 
rivojlanishini ta’minlashi e’tiborga olinsa, xromosoma mutatsiyalari juda 
katta o‘zgarishlarga sabab bo‘lishini ko‘z oldimizga keltirish qiyin emas. 
Organizmlar genomini keskin o‘zgarishlarga olib kelgan xromosoma 
mutatsiyalari ko‘pincha gomozigota holatda letallik xossasiga ega bo‘ladi. 
Geterozigota holatda esa letallik fenotip jihatdan ro‘Yobga chiqmaydi. 
Retsessiv gen mutatsiyalari, shuningdek, unchalik zararli bo‘lmagan 
xromosoma 
mutatsiyalari 
geterozigota 
holatda 
tur 
ichidagi 
o‘zgaruvchanlik uchun rezerv vazifasini o‘taydi. Xromosomalar sonining 
o‘zgarishi - genom mutatsiyasi ikki xil bo‘ladi. Poliploidiyada 
xromosomalar soni karra tartibda ortadi, natijada triploid (Zp), tetraploid 
(4p), geksaploid (6p) kabi genomga ega formalar hosil bo‘ladi. 
Geteroploidiya Yoki aneuploidiyada esa ayrim juft xromosomalarning soni 
ko‘payadi Yoki kamayadi. Genetik materialning polimerlanishi sodda 
hayvonlar va o‘simliklar evolutsiyasida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Xromosomalar sonining ortishi bilan genetik axborot zapasi ham ortadi. 
Natijada gen va xromosoma mutatsiyalari ro‘y bergan chog‘da, ularning 

---

buzilish xillari kam bo‘lib, qulayligi ko‘payadi. Keyingi vaqtlarda 
sitoplazmatik irsiylanishga ham katta ahamiyat berilmoqda. Sitoplazmatik 
irsiylanishda ba’zi belgi-xossalar yadrodan tashqari, sitoplazma orqali 
bo‘g‘indan-bo‘g‘inga o‘tadi. Sitoplazma komponentlari, mitoxondriyalar, 
plastidalar bilan bog‘liq hususiyatlar va organizm orqali nasldan-naslga o‘tadi. 
SHu sababli sitoplazmatik mutatsiyalar evolutsiya jaraYonida ma’lum rol 
o‘ynaydi. Populyasiyalarning irqlarga, kenja turlarning turlarga aylanishi 
jaraYonida translokatsiya, inversiya, duplikatsiya, poliploidiya bir individni 
boshqa 
individdan 
ajratuvchi 
omil 
sifatida 
muhim 
ahamiyatga 
ega. 
Xromosomadagi qayd qilingan o‘zgarishlar tufayli genlar balansi buzilishi, 
oqibatda chatishmaslik, zigotaning haYotchanligi, organizm serpushtligining 
pasayishi hollari ro‘y beradi. Mabodo, haYotchan individlar vujudga kelsa, 
translokatsiya, inversiya, duplikatsiya bo‘yicha gomozigota formalar muayyan 
muhit sharoitiga moslashishi, qiyinchiliksiz urchishi, so‘ng alohida tur vujudga 
kelishi mumkin. Bu turda ilgarigi genlar saqlansada, ularning birikish guruhi 
va joylashish tartibi o‘zgacha bo‘ladi. Bunday genlar boshlang‘ich tur 
Yo‘nalishida mutatsiya hosil qilishi va natijada mutatsiyaning gomologik 
qatorlarini vujudga keltirishi mumkin. Autosomalar ayrim qismlarining jinsiy 
xromosomalarga birikishi bilan bog‘liq bo‘lgan translokatsiya ayniqsa katta 
ahamiyatga ega. CHunki u hayvon turlarining chatishmasligini ifodalovchi muhim 
faktor hisoblanadi.