6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

Ijtimoiy stratifikatsiya – iyerarxiyaviy darajalashtirilgan ijtimoiy tengsizlik, shuningdek 
individlar va guruhlarni ijtimoiy belgilarga ko’ra o’zaro teng bo’lmagan guruhlarga ajratish 
jarayoni va natijasi. (Ijtimoiy stratifikatsiya – jamiyatning tabaqalanishi). Stratifikatsiya tizimi 
ijtimoiy tabaqalanish xususiyati va uni qaror toptirish usulini nazarda tutadi. 
Tizim tipi 
Tabaqalashtirish asosi 
Farqlarni belgilash usuli 
Fizik-genetik 
Tabiiy 
belgilar: jins,
yosh, jismoniy ko’rsatkichlar 
Jismoniy majburlov, odat 
Quldorlik 
Mulkdorlik va 
fuqarolik 
huquqlari 
Harbiy majburlov 
Tabaqalar tizimi 
Diniy va etnik mehnat taqsimoti 
Diniy rasm-rusumlar 
Qatlamlar tizimi 
Davlat oldidagi majburiyatlar 
Huquq 
Etakratik (davlat 
hokimiyati) 
Hokimiyat 
iyerarxiyasidagi 
darajalar 
Harbiy-siyosiy hukmronlik 
Mulk (ishlab chiqarish vositalari) 

---

Sinfiy 
hajmlari 
Bozorga oid ayirboshlash 
Ijtimoiy-kasbiy 
Kasb-kor va malaka 
Ta’lim sertifikatlari 
Madaniy-normativ 
Yashash uslubi 
Axloqiy tartibga solish va 
taqlid 
Madaniy-simvolik 
Sakral (diniy) bilimga egalik 
Manipulyatsiya qilish (diniy,
texnokratik, mafkuraviy) 
3.1 
jadval 
Har bir jamiyat turli xil stratifikatsiya tizimlari va ularning bir-biriga o’tuvchi 
ko’rinishlarining murakkab birikmasi hisoblanadi. Jamiyatni qatlamlarga ajratish mezonlari 
ob’yektiv va sub’yektiv bo’ladi, shu bois ijtimoiy stratifikatsiyani ob’yektiv va sub’yektiv 
omillar 
– 
ob’yektiv ijtimoiy tabaqalashtirish va sub’yektiv ijtimoiy baholash yordamida 
tushuntirish mumkin. 
Ijtimoiy tabaqalashtirish – jamiyatni elementlarga ajratish, ijtimoiy organizmning 
tarkibiy qismlarini belgilash va ularning ixtisoslashuvi, yangi strukturalar, maqomlar va 
rollarning paydo bo’lishi. Bu atamani birinchi bo’lib G.Spenser funksional-ixtisoslashgan 
institutlar va mehnat taqsimotining paydo bo’lish jarayonini tavsiflash uchun kiritgan. 
E.Dyurkgeym ijtimoiy tabaqalashtirishni aholi zichligining o’sishi, shaxslararo va guruhlararo 
aloqalarning kuchayishi bilan bog’lagan. 
Ijtimoiy tabaqalashtirishga tarixiy misollar sifatida chorvachilikning dehqonchilikdan 
ajratilishini, keyinchalik esa – ulardan hunarmandchilik va savdo, so’ngra – fan, ta’lim, 
boshqaruvning ajralib chiqishini keltirish mumkin. Bugungi kunda tabaqalanish jamiyatni 
axborotlashtirish bilan uzviy bog’liq. Mazkur jarayon natijasida jamiyatda yangi ixtisosliklar 
paydo bo’lmoqda, eski kasb-korlar, faoliyat turlari mazmuni yangilanmoqda. Bu jarayonlar 
jamiyat ijtimoiy strukturasida, turli ijtimoiy guruhlarning maqomlari, manfaatlari, qadriyatlari, 
normalari, rollari, turmush tarzi va ko’nikmalarida ham o’zgarish yasamoqda.