6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

P.Sorokin ham o‘zining 1920 yil chop etilgan “Sotsiologiya tizimi” asarida hamda keyinchalik AQShda 
olib borgan faoliyati davomida stratifikatsiya nazariyasining asosini tashkil etuvchi qator tushunchalarni 
tizimg solib, ularning mohiyatini ishlab chiqdi. Ularga misol qilib “bir asosli stratifikatsiya”, “ko‘p asosli 
stratifikatsiya”, “sotsial mobillik” kabilarni keltirish mumkin. Pitirim Sorokin «Sotsial stratifikatsiya 
nazariyasi» nomli asarida o‘zining quyidagi fikrlarini ilgari surgan. Sotsial stratifikatsiya deyilganida, ma'lum 
insonlarning birlashmasining yoki butun jamiyat aholisining ierarxik ranglarda sotsial sinflar, guruhlar va 
statuslarga differensiatsiyasi tushuniladi va u mol-mulk, daromad, hokimiyat, ta'sir doirasi kabilarning noteng 
taqsimlanishida o‘z ifodasini topadi. Pitirim Sorokin stratifikatsion kriteriylarning uchta kategoriyasini ishlab 
chiqqan. Ular asosida sotsial stratalar bir-biridan farqlanadi. Bular: 
Ijtimoiy-iqtisodiy – mol-mulk, daromad,mehnatni tashkil qilishda tutgan o‘rni, ishlab chiqarish 
tizimidagi o‘rni, strataning statusi; 
Ijtimoiy-professional – mehnatning xarakteri va tarkibi,mehnat sharoiti, professinal malaka va umumiy 
ma'lumotlilik darajasi, kasbning prestiji, faoliyat sohasining obro‘si; 
Ijtimoiy-siyosiy status - hokimiyat, ta'sir ko‘rsatish doirasi, astoriteti Yuqoridagi keltirilgan farqlar 
asosida P.Sororkin sotsial stratalarni quyidagicha tasniflagan: 
Elementar stratalar – bir kriteriy asosida; 
Kumulyativ stratalar – ikki va undan ortiq kriteriylar asosida; 
Konglomerativ stratalar – elementar va kumulyativ stratalar asosida, ularning hajmi o‘ta katta bo‘ladi. 
Misol uchun “oltin milliard”. 
M.Veberdan tashqari sotsial stratifikatsiya nazariyasiga rivojiga T.Parsons, R.Darendorf, B.Barber, 
K.Devis, U.Mor, R.Kollinz kabi olimlar o‘z xissasini qo‘shdi. ularning fikricha, “sinf” tushunchasi faqat 
o‘tmishdagi jamiyatlarning strukturalarini tadqiq etishda qo‘llanilishi mumkin.Zamonaviy postindustrial 
jamiyatlar uchun bu tushunchani qo‘llashning keragi yo‘q. Chunki u zamonaviy jamiyatdagi stratalarning 
mulkiy munosabatlarini belgilab, mohiyatini ochib bera olmaydi.Zamonaviy postindustrial jamiyatlarda 
mulkiy munosabatlar o‘zining aniqlik ko‘rsatkichini yo‘qotgan. Endilikda korxona aksiyalarining mulkdori 
sifatida korxonani boshqaruvchi a'zolardan iborat guruh vakillari bilan birgalikda oddiy ishchilar ham 
namoyon bo‘lishi mumkin. Shuning uchun zamoanaviy jamiyatlarda yuz bergan shu kabi global o‘zgarishlar 
oqibatida sotsiologiyada qatlamlarni ilgari ifodalagan “sinf” tushunchasini “strata”, ya'ni qatlam tushunchasi 
bilan almashtirish lozim.
Strata - lotincha “strata” so‘zidanolinganbo‘lib, “qatlam”, deya tarjima qilinadi. Mazkur tushuncha sotsiologiyaga geologiya 
fanidan o‘zlashtirilgan hisoblanadi.U sotsiologiyada jamiyat strukturasini tashkil etuvchi guruh va shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi 

---

Shunga ko’ra, sotsial stratifikatsiya nazariyasi marksizm sotsiologiyasining sinflar va sinfiy kurash 
nazariyasiga zid bo‘lib, u jamiyatning ijtimoiy qatlamlar va guruhlarga nafaqat mulkiy munosabatlar, balki 
ma'lumoti, psixologik jihatlari, turmush sharoiti, ijtimoiy bandligi, daromadi va boshqa xususiyatlarga asosan 
bo’lishni yoqlaydi. 
Amerikalik sotsiolog T.Parsons: «Stratifikatsiya - ijtimoiy tizim tarkibiy ziddiyatining asosiy yuzaga 
keltiruvchisi» deb, uni rivojlantirdi. 
G‘arb mamlakatlari sotsiologlari jamiyatni «yuqori», «o‘rta», «quyi» qatlamlardan iborat deb talqin 
qilishadi. Masalan, g‘arbiy Germaniyalik sotsiolog R.Darendorf jamiyatni boshqaruvchi va boshqariluvchilar 
toifasiga bo‘ladi. O‘z navbatida boshqaruvchilar toifasi 2 guruhdan iborat bo’lgan: a) mulkdor 
boshqaruvchilar va b) mulkdor bo‘lmagan boshqaruvchilar - ma'muriy byurokrat menedjerlar. 
Boshqariluvchilar toifasi ham 2 ga bo’lingan: yuqori - «ishchi aristokratiyasi» va quyi - past malakali 
ishchilar. 
Jamiyatni o‘rganish tamoyillari, ijtimoiy-iqtisodiy vokelikka yondashuv xususiyatlari doimiy ravishda 
o‘zgarib, takomillashib boradi.Totalitar tuzum davrida ijtimoiy taraqqiyotning bosh sababi sinflararo kurash 
deb qaralganligi sababli jamiyatdagi muammolarga umumiy yondashib, bir sinf vakillari bilan ikkinchi sinf 
vakillari qarashlaridagi tafovutni aniqlash barcha ijtimoiy fanlar xususan sotsiologiyaning ham asosiy ilmiy 
tadqiqot tamoyillaridan hisoblangan. 
Keyingi 20 yillikda G‘arb, xususan AQShda rivojlangan o‘rta tabaqa konsepsiyasini o‘rta sinf 
konsepsiyasi bilan ayni uyg‘unlashtirish tendensiyasi yuz bermoqda. O‘rta sinf jamiyatni o‘ziga xos milliy, 
irqiy intellektual va moliyaviy tenglik va barqarorlik me'yori sifatida o‘ziga xos ijtimoiy konsensus vazifasini 
ham o‘tamoqda. Shu boisdan o‘rta sinf hissasining ortishi jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik sharti sifatida ham 
talqin etilmoqda. O‘rta sinf vakillari miqdori esa ulardagi ko‘chmas mulk hajmi, bankdagi mablag‘lari, turli 
manbalardan olgan foydalari, boshqa daromadlardan davlatga to‘lanadigan soliqlari salmog‘iga ko‘ra yilma-
yil aniqlab boriladi. G‘arb mamlakatlari turmush tarzini o‘ziga xos barometri vazifasini o‘tayotgan o‘rta sinf 
fenomeni garchi rivojlangan Yevropa davlatlari uchun ijtimoiy - iqtisodiy qadriyat darajasida kelinayotgan 
bo‘lsa-da, bu qadriyat o‘rta sinf vakillarini yuqori va quyi sinf vakillari bilan ma'naviy yaqinlashtirish 
imkonini bermadi. 
Bugungi kunda dunyo sotsiologik adabiyotlarining aksariyatida “sinf” va “strata” tushunchalari milliy 
hamda xalqaro tadqiqotlarda bir maromda qo‘llanib kelinmoqda. Shu o‘rinda ular o‘rtasidagi farqni 
aniqlashtirish lozim. “Sinf” tushunchasi bugungi kun sotsiologiya fanida ko‘p jihatdan jamiyatni iqtisodiy 
ko‘rsatkich bo‘yicha sinflarga ajratishda qo‘llaniladi. “Strata” yoki qatldam tushunchasi esa unga nisbatan 
kengroq mohiyatga ega bo‘lib, u iqtisodiy ko‘rsatkich bilan birgalikda shaxs yoki guruhning sotsiomadaniyat 
xususiyatlaridan kelib chiqadi.