7. Atsetilxolinning sintezi hám biologiyalıq roli

VIII. BIOSINTEZ
DEZOKSIRIBONULEOTIDLAR Dezoksiribonukleotidlarning sintezi tek kletka siklining S -fazasına kirgen hám DNK sintezi hám bóliniwine tayarlanıp atırǵan kletkalarda sezilerli tezlikte baradı. Tınıshlanatuǵın kletkalarda deoksinukleotidlar derlik joq. Timidildan tısqarı barlıq dezoksinukleotidlar ribonukleotidlardan ribonukleozid difosfatlar quramındaǵı OH toparınıń ribozaning ekinshi uglerod atomida tikkeley dezoksiribozaga qaytarılıwı nátiyjesinde payda boladı. Timidil nukleotidlar N 5, N " '-metilen-H 4 -folat qatnasıwında arnawlı usılda BUMF den sintezlanadi.

1. 
   Ribonukleotidlarning Reduktaza Kompleksi
   

NDP dıń deoksid tuwındılarına qaytarılıw reakciyası ribonukleotid-reduktaza kompleksi tárepinen katalizlanadi, oǵan tómendegiler kiredi: ribonukleotid-reduktaza (PHP) ózi, tioredoksin belokı hám tioredoksinning qaytarılǵan formasın qayta qayta tiklewdi támiyinleytuǵın tioredoksin reduktaza fermenti (Fig. 10 ).-17).
subbirliklaridan shólkemlesken oligomerik belok bolıp, kofaktor retinde gem bolmaǵan temirdi óz ishine aladı.
Tómen molekulyar salmaqlıqtaǵı protein tioredoksin, ribozni kemeytiw reakciyasında tuwrıdan-tuwrı vodorod donor retinde xızmet etedi. Bul belokdıń jumısshı bólegi 2 SH toparın óz ishine aladı, olar vodorodtı beriw arqalı disulfid ko'prigi payda etiw ushın oksidlenedi. Komplekstiń ekinshi fermenti tioredoksin reduktaza NAD pH járdeminde oksidlengen tioredoksinning gidrogenatsiyasini katalizlaydi.

Suwret10 -17. Ribonukleozid difosfatlarning 2'-deoksiribonukleozid difosfatlarga qayta tikleniwi. 1 — ribonukleotid reduktaza (PHP); 2 - tioredoksin-reduktaza.

PHP kompleksi qatnasıwında NDP kinazalari járdeminde dNTP ga aylanatuǵın baADP, dGDP, 6 UDP hám c! CDP payda boladı, olardan 3 tasi (dUDPdan tısqarı ) DNK sintezida tikkeley qollanıladı.
dNDP + ATP -> dNTP + ADP.

2. 
   Timidil Nukleotidlarning Biosintezi
   

Timidin 5'-monofosfat (dTMP) timidilat sintaza menen katalizlangan reaksiyada dUMPdan payda boladı (10 -18-súwret). dTMP molekulasındaǵı pirimidin halqasınıń 5-jaǵdayında payda bolatuǵın metil toparınıń donori -timidilatsintaza koenzimi Na, M| 0 -metilen-H4 - folat bolıp tabıladı. Bul koenzim járdeminde metilen toparı dUMP molekulasına kiredi hám H 4 -folatdan 2 vodorod atomi járdeminde metil toparına qaytarıladı.
Timidilat sintaza reakciyası substrati - dUMP payda bolıwı eki usılda ámelge asıriladı (10 -19 -súwret):
• dUDP dıń fosforillanishi;
• dCMP dıń dCMP deaminazasi menen gidrolitik deaminatsiyasi. dCMP ribonukleotid-reduktaza reakciyası ónimlerinen biri bolǵan dCDP dıń fosforillanishi nátiyjesinde alınadı. Insan denesinde bul dUMP qáliplesiwiniń tiykarǵı jolı bolıp tabıladı.
dTMP sintezining tezligi, sonıń menen birge, ekinshi substrat timidilat sintezi muǵdarına baylanıslı.
Suwret10 -18. dUMP den dTMP sintezi.
c! cdf
(SCHMF
H ₂ O
H ₃ RO ₄
H ₂ O
sudf
' NH ₃ s!umf
n ₂ o
H ₃ RO ₄
atmf
Yo'q, M ^{B. * 10} -metilen-H ₄ -folat
to'rtta
H ₂ -folat - t - g - "n ₄ - folat
NADPH+H*NADP

gli
Ser

s1TTF
Suwret10 -19. dCDP hám dUDP den TTP payda bolıwı. 1 - dCMP deaminaza; 2 - timidilat sintaza; 3 — dNMP- hám dNDP kinazalari; 4 - dihidrofolat reduktaza; 5 - serin gidroksimetiltransferaza.
ıssılıq reakciyası - M 5, M| 0 -metilen-H 4 -folat, onı toltırıw 2 ferment qatnasıwında ámelge asıriladı : dihidrofolat reduktaza, NADPH qatnasıwında H 2 - folatni H 4 ke azaytadı.-folat hám serin gidroksimetil transferaza, serinning p-gidroksimetilen toparın H 4 -folatga ótkeriwdi ámelge asıradı (9 -bólimge qarang). Adamlarda dTMP tiykarınan dCDP den payda boladı.
" jollarıniń fermentleri hám katabolizmning teris reakciyaları menen katalizlanadigan reakciyalarda timin hám deoksisitidinning qayta isletiliwin támiyinleytuǵın reakciyalar aktivlesedi. Timidin fosforilaza tásirinde tómendegi reakciya júz boladı :
Timin + Deoksiriboza-1-fosfat -> Timidin + H 3 PO 4.
Timidin kinaz reaksiyanı katalizlaydi:
Timidin + ATP > dTMP + ADP.
Deoksisitidin kinaz dcmp payda bolishini katalizlaydi:
deoksisitidin + atp ->, cmp +. adp.
d. sintezni tártibiy qılıw
Dezoksiribonuleotidlar
Ribonukleotid reduktaza, timidilatsintaza hám timidinkinaz induksiyalanuvchi fermentler bolıp, olardıń kletka daǵı muǵdarı genetikalıq dárejede induksiya hám repressiya mexanizmi menen tártiplestiriledi. Bul beloklardıń sintezi G,-n- dáwirinde kúshaya baslaydı, aktiv DNK sintezi waqtında maksimal dárejege etedi, kletka siklining G- hám M-dáwirlerinde derlik nolǵa azayadı.
Usınıń menen birge, PHP iskerligi quramalı allosterik tártiplestiriledi, bul barlıq dNDPlarning teń salmaqlılıqlı qáliplesiwin támiyinleydi.
PHP barlıq ribonukleozid difosfatlarni izbe-iz kemeytiwdi ámelge asıradı. Pirimidin nukleotidlari birinshi náwbette azayadı hám dADP aqırǵı boladı. dADP dATP ga fosforlanadi, onıń toplanıwı basqa barlıq ribonukleosil difosfatlarning qaytarılishini pútkilley toqtatadı.
E.PHP NAMUZLARI FERENTLARNING ETPEISHIYLIGINING SEBEPLI
PURNUKLEOSIDLAR KATABOLIZMASI
Purin nukleozidlarini azotli tiykarlarǵa aylandırıwda adenozindeaminaza (ADA) hám purin nukleosid fosforilaza (PNP) qatnasadı. Olardıń etiwmovchiligi immunitet tańsıqlıǵınıń salmaqli formalarınıń rawajlanıwı menen birge keledi.
Adenozin deaminaza etiwmovchiligi. ADA adenozin hám deoksiadenozinning gidrolitik dezaminlanishini katalizlaydi:
Adenozin + H., 0 -> Inozin + NH ₃ ,
Deoksiadenozin + H., 0 -> Deoksiinozin + NH 3.
ADA fermenti kóplegen organlar hám toqımalarda ámeldegi, biraq onıń etiwmasligi limfocitler ceriyasining kletkaları ushın eń salmaqli aqıbetlerge alıp keledi. Bul fermenttiń tómen aktivligi T- hám B-limfocitlerdiń kóbeyiwi hám kámalıni buzadı hám kletka hám gumoral immunitet tańsıqlıǵınıń salmaqli formaları menen birge keledi. Bul patologiyadan azap cheketuǵın balalar, qaǵıyda jol menende, erte jasda óliwedi bakterial, viruslı yamasa zammarrıq infektsiyaları.
kletkalar daǵı adenil hám deoksiadenil nukleotidlarining dezaminlanish tezliginiń tómenlewi menen dATP kontsentratsiyasınıń asıwı menen anıqlama bernedi, bul bolsa PHP ni inhibe etedi. Bul barlıq sintezni buzadı. dNTP hám kletkalardı DNK sintezi ushın substratlardan juda etedi. Limfocit bolmaǵan kletkalar ushın ADA etiwmovchiligi metabolik kesellikler menen birge kelmeydi, sebebi olarda dATP fosfataza aktiv isleydi, bul tiykarǵı PHP inhibitori dATP toplanıwına tosqınlıq etedi.
Birpara adenozin tuwındıların substrat retinde isletedi, olar onkologik hám virusqa qarsı keselliklerdi emlewde qollanıladı (adenozin árebinosid, formitsin).
Purin nukleosid fosforilaza (PNP) etiwmovchiligi. PNP azotli tiykarlar hám riboza- yamasa dezoksiriboza-1-fosfatning ajralıp shıǵıwı menen purin nızamsız tabıs- hám deoksiribonukleozidlarning fosforolizini katalizlaydi. Substratlar guanozin, deoksiguanozin hám inozin bolıp tabıladı.
Nukleozid + H..RO. —> Azotli asos + Riboza-1-fosfat.
Ferment kóp aǵzalar hám toqımalarda ushraydı, lekin ol ásirese T-limfocitlerdiń progenitor kletkalarında -olardıń timusda etilish dáwirinde aktiv bolıp tabıladı. Gen mutatsiyalari nátiyjesinde kelip shıqqan purin nukleozid fosforilazasining násillik etiwmovchiligi menen qanda etuk T-limfocitlerdiń qáliplesiwi hám sanı azayadı. T-limfocitler kámalıdiń aynıwı bul kletkalar daǵı deoksiguanozin kinazning joqarı aktivliginen kelip shıǵadı jáne bul dATP sıyaqlı PHP ni inhibe etiwshi konsentraciyalarda dGTP toplanıwına alıp keledi.
Balalarda kletka immuniteti pasayadi, biraq qumaral immunitet zálel kórmeydi, sebebi deoksiguanozin kinaz B-limfocitlerde aktiv emes hám júzimsik konsentraciyalarda dGTP toplanıwı belgilengenler etilmeydi.
PNP etiwmovchiligidan kelip shıǵıs kesellik ADA etiwmovchiligidan kelip shıqqan kesellikke qaraǵanda kiyim-kensheklew kurs menen xarakterlenedi.