7. Atsetilxolinning sintezi hám biologiyalıq roli

Peptid gormonlari	Steroidlar
Aminokislota tuwındıları
Adrenokortikotrop gormon (kortikotropin, ACTH)	Aldosteron	Adrenalin
Ósiw gormoni (somatotropin, GH, STH)	kortizol	Norepinefrin
Tirotrop gormon (tirotropin, PT)	Kaltsitriol	Triiodotironin (T.)
Laktogen gormon (prolaktin, LTH)	Testosteron	Tiroksin (T 4 )
Luteinlashtiruvchi gormon (lutropin, LH)	Estradiol
Laktogen gormon (prolaktin, LTH) Pallıqulani eskertiwshi gormon (FSH) Melanotsitlarni eskertiwshi gormon (MSH) Shóp-sharonik gonadotropin (CG) Antidiuretik gormon (vazopressin, ADH) Oksitotsin Paratiroid gormoni (PTH) kalsitonin Insulin Glyukagon	Progesteron

11-2-keste. Gormonlarning biologiyalıq funktsiyalarına kóre klassifikaciyası Regulyatsiya qilingan jarayonlar	Gormonlar
Uglevodlar, lipidlar, aminokislotalar almasinuvi Suw-duz almasinuvi Kaltsiy hám fosfat almasinuvi Reproduktivlik funktsiya	Insulin, glyukagon, adrenalin, kortizol, tiroksin, o'siw gormoniAldosteron, antidiuretik gormon Paratiroid gormoni, kalsitonin, kalsitriol Estradiol, testosteron, progesteron, gonadotrop gormonlar
Endokrin bóz gormonlarining sintezi hám sekretsiyasi Gormonni sintez etiwshi kletkalar daǵı metabolizmning ózgeriwi.	Gipofiz beziniń tropik gormonlari, gipotalamusning liberinlari hám statinlari Eykosanoidlar, gistamin, sekretin, gastrin, somatostatin, vazoaktiv ishek peptidlari (vIP), sitokinlar

II.GORMONLARNING RESEPTORLAR MENEN O'ZBAR TÁSIRI HÁM GORMONAL SIGNALARNING KLETKALARǴA ÓTKERIW MEXANIZMLERI.
Gormonlarning biologiyalıq tásiri olardıń maqsetli kletkalar receptorları menen óz-ara tásirinde kórinetuǵın boladı. Biologiyalıq aktivlik kórinetuǵın bolıwı ushın gormonning receptor menen baylanısıwı kletka ishinde ayriqsha biologiyalıq juwaptı keltirip shıǵaratuǵın ximiyalıq signaldıń payda bolıwına alıp keliwi kerek, mısalı, fermentler hám basqa beloklar sintezi tezliginiń ózgeriwi yamasa. olardıń iskerligindegi ózgerisler (5-bólimge qarang). Gormon ushın maqset bir yamasa bir neshe toqımalardıń kletkaları bolıp xizmet etiwi múmkin. Maqsetli kletkaǵa tásir etiwshi gormon ayriqsha juwaptı keltirip shıǵaradı. Mısalı, qalqansimon bóz tireotropin ushın ayriqsha maqset bolıp, qalqansimon bezdiń asinar kletkaları sanın asıradı hám qalqansimon gormonlar biosintezi tezligin asıradı. Glyukagon adipotsitlarga tásir etip, lipolizni aktivlestiredi, bawırda glikogenning mobilizatsiyasini hám glyukoneogenezni xoshametlentiredi. Maqsetli kletkanıń xarakterli ózgesheligi gormonning ximiyalıq dúzilisinde kodlanǵan maǵlıwmattı aqıl etiw qábileti bolıp tabıladı.
A. Goronlar reseptorlari
Gormonning maqsetli kletkaǵa tásiriniń dáslepki basqıshı gormonning kletka receptorları menen óz-ara tásiri bolıp tabıladı. Kletkadan tısqarı suyıqlıqtaǵı gormonlar kontsentratsiyası júdá tómen hám ádetde 10' 6 -10 11 mmol / l aralıǵinda. Maqsetli kletkalar tiyisli gormonni basqa kóplegen molekulalar hám gormonlardan ajıratıp turadı, sebebi -maqsetli kletkada gormon ushın ayriqsha baylanısıw jayına iye bolǵan sáykes keletuǵın receptor bar.
1. Receptorlardıń ulıwma qásiyetleri
Peptid gormonlari hám adrenalin receptorları kletka membranası maydanında jaylasqan. Ukol hám qalqansimon gormonlar receptorları kletka ishinde jaylasqan. Bunnan tısqarı, birpara gormonlar, mısalı, glyukokortikoidlar ushın kletka ishindegi receptorları sitozolda lokalizatsiya etilgen bolsa, androgenlar, estrogenlar hám qalqansimon gormonlar sıyaqlı basqalar ushın olar kletka yadrosında jaylasqan (5-bólimge qarang).
Receptorlar ximiyalıq tábiyaatına kóre beloklar bolıp, ádetde bir neshe domenlardan ibarat.
Membran receptorları dúzilisinde funktsional tárepten bir-birinen parıq etetuǵın ush aymaqtı ajıratıw múmkin. Birinshi domen (teńib alıw tarawı ) kletka membranasınıń sırtqı tárepinde polipeptid shınjırınıń N -terminal bóleginde jaylasqan ; ol glikozillangan aymaqlardı óz ishine aladı hám gormonning tán alınıwı hám baylanısıwın támiyinleydi. Ekinshi domen transmembran bolıp tabıladı. Tap sol túrdegi receptorları ushın G - belokları menen baylanısqan halda ol 7 tıǵız jaylasqan a-spiral polipeptid izbe-izliklaridan ibarat. Basqa túrdegi receptorlarda transmembran tarawı tek bir a-spiral polipeptid shınjırın óz ishine aladı (mısalı, heterotetramerik a 2 P 2 insulin receptorınıń eki p-subbirliklari ). Úshinshi ( sitoplazmatik) domen kletkada gormonlarni teńib alıw hám ayriqsha kletka ishindegi juwap menen baylanısıwǵa sáykes keletuǵın ximiyalıq signal payda etedi. Membrananıń ishinde bolǵanındaǵı insulin, epidermal ósiw faktorı hám insulinga uqsas ósiw faktorı -1 sıyaqlı gormonlar receptorlarınıń sitoplazmatik regioni tirozin kinaz aktivligine iye hám ósiw gormoni, prolaktin hám sitokin receptorlarınıń sitoplazmatik bólimleri óz-ózinen emes. tirozin kinaz aktivligin kórinetuǵın etedi, lekin basqa sitoplazmatik protein kinazlar menen baylanıslı bolıp, olardı fosforlaydi hám aktivlestiredi.
Ukol hám qalqansimon gormonlar receptorları 3 funktsional aymaqtı óz ishine aladı. Receptorlar polipeptid shınjırınıń C-terminal aymaǵında gormonlarni teńib alıw hám bólew tarawı bar. Receptordıń oraylıq bólegi DNKni baylaw domenni óz ishine aladı. Polipeptid shınjırınıń N - terminal aymaǵında basqa beloklar menen baylanısıw ushın juwapker bolǵan receptorlardıń ózgeriwshen regioni dep atalatuǵın domen ámeldegi bolıp, ol menen birge transkripsiyani tártipke salıwda qatnasadı.
1. Receptorlar sanı hám iskerligin tártipke salıw
Kletka ishindegi yamasa onıń maydanı daǵı receptorlardıń kontsentratsiyası hám olardıń málim bir gormonga jaqınlıǵı ádetde túrli jollar menen tártiplestiriledi.­
Mi, sonıń menen birge, kesellikler yamasa gormonlar yamasa olardıń agonistlarini dári retinde isletiw menen de ózgeriwi múmkin. Mısal ushın, kletkalar jańa agonist qosılıwına juwapan p -adrenergik agonistlar menen bir neshe minuta dawamında tásirlanganda, adenilatsiklaza aktivlesiwi toqtaydı hám biologiyalıq juwap joǵaladı. Receptordıń gormonga seziwsheńligidıń bunday tómenlewi (desensibilizatsiya) tómenge regulyatsiya mexanizmi arqalı receptorlar sanınıń ózgeriwi nátiyjesinde júzege keliwi múmkin. Gormon receptor menen baylanısadı, gormon-receptor kompleksi kletka ishine endotsitoz (ishki) arqalı kiredi, bul erda receptorlardıń bir bólegi lizosoma fermentleri tásirinde proteolitik bólekleniwge ushraydı, geyparaları bolsa basqa membrana strukturalıq bólimlerinen ajralıp, inaktivlanadi. Bul plazma membranasındaǵı receptorlar sanınıń azayıwına alıp keledi. Mısalı, insulin, glyukagon, katexolaminlar bolsa, bul bir neshe minuta yamasa saat ishinde júz boladı. Gormon kontsentratsiyasınıń tómenlewi menen receptorlar kletka maydanına qaytadı hám gormonga seziwsheńlıq tiklenedi. Receptorlar iskerligi, yaǵnıy. Onıń gormonga jaqınlıǵı -kovalent modifikatsiya nátiyjesinde, tiykarınan, fosforlanish nátiyjesinde de ózgeriwi múmkin. Kletka ishindegi receptorlardıń kontsentratsiyası da induksiya hám repressiya mexanizmi menen tártipke solinishi múmkin.
B.GORMONAL SIGNALARNING KLETKAǴA ÓTKEZIWI MEXANIZMLERI.

• 
  Tásir mexanizmine kóre, gormonlarni 2 gruppaǵa bolıw múmkin. Birinshi gruppaǵa membrana receptorları menen óz-ara tásir etiwshi gormonlar (peptid gormonlari, adrenalin, sonıń menen birge jergilikli tásir gormonlari - sitokinlar, eikosanoidlar) kiredi. Ekinshi gruppaǵa kletka ishindegi receptorları menen tásir etiwshi gormonlar kiredi.
  
• 
  Gormonning (baslanǵısh xabarshı ) receptor menen baylanısıwı receptordıń konformatsiyasining ózgeriwine alıp keledi. Bul ózgeris basqa makromolekulalar tárepinen uslanadı, yaǵnıy.gormonning receptor menen baylanısıwı birpara molekulalardıń basqalar menen juftlashishiga alıp keledi (signal uzatıw ). Sonday etip, fermentler hám basqa beloklardıń aktivligin yamasa muǵdarın ózgertiw arqalı kletka juwabın tártipke soluvchi signal payda boladı. Kletkalarda gormonal signaldı uzatıw usılına qaray, metabolik reakciyalar tezligi ózgeredi:
  

1. 
   • faolligining ózgeriwi nátiyjesinde ;
   
2. 
   • fermentlar muǵdarınıń ózgeriwi nátiyjesinde (11-3-keste).
   

Membran receptorları arqalı gormonal signallardı uzatıw
Kletka membranası maydanı daǵı receptorlarǵa baylanısqan gormonlar (baslanǵısh xabarshılar ) gormon-receptorlar kompleksin payda etedi, bul baslanǵısh xabarshınıń signalın kletka ishindegi arnawlı molekulalar kontsentratsiyasınıń ózgeriwine aylantıradı - ekilemshi xabarshılar. Ekilemshi xabarshılar tómendegi molekulalar bolıwı múmkin: cAMP, cGMP, IP 3, DAG, Ca 2+, NO.
Menen óz-ara tásiri cAMP payda bolıwına alıp keletuǵın gormonlar receptor belokı, G - belokı hám adenilat siklaza fermentin óz ishine alǵan úsh komponentli sistema arqalı tásir etedi. Adenilatsiklaza tásirinde payda bolǵan CAMP -fermentler hám basqa beloklardı fosforillaydigan protein kinaz A ni aktivlestiredi (5-bólimge qarang). 200 den artıq hár qıylı G - belokları málim bolıp, olardıń dúzilisinde 3 a, p hám y bólindileri tabılǵan (5-bólimge qarang). Gormon joq bolǵanda, G - belokınıń a-kishi birligi YaIM menen baylanıslı. Gormon-receptor kompleksin qáliplesiwi a-subbirlikdagi konformatsion ózgerislerge, YaIMning PP menen almastırılıwına hám Py qapırıqerining a-GTP DAN ajırasıwına alıp keledi. G -belok menen baylanısqan receptorları bolsa, a-GTP bólindi adenilat siklazasini aktivlestiredi (11-3-súwret).
G' - baylanısqan receptorları bolsa, a-GTP bólindi adenilat siklazasini inhibe etedi. 11-4-kestede tiyisli receptorlar menen óz-ara tásiri adenilat siklazasini aktivlashtiradigan yamasa inhibe etetuǵın gormonlar mısalları keltirilgen.
Ekinshi xabarshı retinde cGMP payda etiwshi basqa sistema guanilat siklaza menen baylanısqan. Bul túrdegi receptorlardıń sitoplazmatik domeni guanilat siklaza aktivligine iye bolıp, ol GTP den cGMP payda bolishini Katalizlaydi (adenilat siklazaga uqsas ).
11-3-keste. Gormonal signalızatsiyadagi tiykarǵı qádemler
Membran retseptorlari orqali (peptid gormonlari, adrenalin)